\_sh v3.0 1360 Text \ref CORD52.002 \tx Mei kaɨ, ua baa jazikɨdo makadɨmɨe ɨima dɨbene, ua baa ɨfakɨna yɨziya yezika mei baie ɨfakɨ tɨnoda atɨdɨkaɨ. \mb mei kaɨ ua baa jazikɨ -do maka -dɨ -mɨe ɨima dɨbene ua baa ɨfa -kɨ -na yɨzi -a yezika mei baie ɨfa -kɨ tɨ -no -ta atɨ -dɨ -kaɨ \ge entonces 1Pl en.verdad allá monte -INSTR caminar -ASERT -MASC hombre por.parte.de en.verdad allá castaña -GRUPO -ANC fructificar -NF en.ese.momento entonces aquello castaña -SEMILLA amarrar -MOMENT -TERM traer -ASERT -1Pl \ps conj pron adv pron n -caso v -mod -gen n postp adv pron n -cln -caso v -voz postp conj pron n -cln v -sv -sv.post v -mod -pers \ft Entre nosotros, cuando un hombre camina por el monte y es tiempo de producción de castaña de monte, él cosecha esas castañas y las trae a la casa. \nt Castaña de monte (Lecythidaceae, Bertholletia excelsa) según López, Ma. C. (19..) Ifákɨna (la planta), ifakɨ (el fruto). Produce en septiembre sólo una vez al año \ref CORD52.003 \tx Iemo mei rɨngoza raɨnaita guite ie uruiaɨ dɨga. \mb iemo mei rɨngoza raɨna -ita gui -dɨ -e ie urue -aɨ dɨga \ge y entonces mujer.joven asentarse -CONTFACT comer -ASERT -3S ANAF niño -PL con \ps conj conj n v -clitic v -mod -pers pron n -num postp \ft Y allí su mujer y sus hijos se sientan a comerlas. \ref CORD52.004 \tx Ua baa ñekɨkɨ baa ruuiyano guite ó kaaje guite; ua baa ekɨkɨ, ua baa jotɨe. \mb ua baa ñekɨ -kɨ baa ruui -ano gui -dɨ -e ó kaaje gui -dɨ -e ua baa ekɨ -kɨ ua baa jotɨ -e \ge en.verdad allá palma.cumare -SEMILLA allá asar -CONCL comer -ASERT -3S o crudo comer -ASERT -3S en.verdad allá almendra -SEMILLA en.verdad allá Almendra -GEN \ps adv pron n -cln pron v -sv.post v -mod -pers conj adj v -mod -pers adv pron n -cln adv pron n -cln \ft Lo mismo si encuentra coco de cumare lo comen asado o fresco; y lo mismo si encuentra frutos de ekɨkɨ y jotɨna. \nt Cumare (Astrocaryum chambira), ñekɨna (la palma), ñekɨkɨ (el fruto). Produce desde julio hasta septiembre, en el mismo tiempo que el canangucho. \nt Ekɨrai (la planta), ekɨkɨ (el fruto). (Caryocaraceae, Caryocar glabrum). Schultes lo menciona como Ekuray (1990:124). Arbol que puede crecer hasta 25 metros. La semilla es comestible. El fruto es redondo con epicarpio espinoso. En estado inmaduro el pericarpio contiene un veneno más fuerte que el barbasco sembrado, por eso también se usa para pescar en tapajes. Esta especie produce de julio a septiembre. \nt Jotɨai (el árbol) jotɨkɨ (el fruto), jotɨe (genérico). (Caryocaraceae, Caryocar gracile). Produce de julio a octubre aunque en algunos árboles la cosecha se termina muy pronto. \ref CORD52.005 \tx Nɨɨ ua baa ɨima makade mɨnɨkana kɨoñede nɨɨe ie aika, ie atɨde kaɨmare guite. \mb nɨɨ ua baa ɨima maka -dɨ -e mɨnɨka -na kɨo -ñe -dɨ -e nɨɨe ie aika ie atɨ -dɨ -e kaɨma -re gui -dɨ -e \ge el.mismo en.verdad allá hombre caminar -ASERT -3S ¿qué? -ANC ver.mirar -NEG -ASERT -3S ése.mismo ANAF cacería ANAF traer -ASERT -3S sabroso -POS comer -ASERT -3S \ps pron adv pron n v -mod -pers pron -caso v -sv -mod -pers pron pron r.adj pron v -mod -pers r.adj -sv v -mod -pers \ft Cuando el hombre camina por el monte y no ve animales para matar su cacería son las pepas del monte que trae para comer sabroso. \ref CORD52.006 \tx Baa uiyobeko, nɨɨ mei ua mɨnɨka kɨoñena aikana uite, baa komaijɨ ó gurɨjɨ ó needa. \mb baa uiyobe -ko nɨɨ mei ua mɨnɨka kɨo -ñe -na aika -na ui -dɨ -e baa komai -jɨ ó gurɨ -jɨ ó nee -da \ge allá platanillo.gigante -CAVIDAD el.mismo entonces en.verdad ¿qué? ver.mirar -NEG -ANC cacería -MAN llevar -ASERT -3S allá milpeso -SEMILLA o milpesillo -SEMILLA o asaí -VARA \ps pron n -cln pron conj adv pron v -sv -caso r.adj -caso v -mod -pers pron n -cln conj n -cln conj n -cln \ft Si no ve animales su cacería van siendo racimo de platanillo, pepas de milpesos, pepas de milpesillo, o pepas de asaí. \nt Platanillo (Phenakospermum guianensis), uiyoberɨ (la planta), uiyobeko (el racimo). Esta especie produce de julio a octubre aunque algunos terminan en noviembre. \nt Milpesos (Oenocarpus bataua), komaña (la palma), komaijɨ (el fruto). Produce de julio a noviembre. \nt Milpesillo (Oenocarpus mapora), gurɨda (la palma), gurɨjɨ (el fruto). Produce de julio a noviembre. \nt Asaí (Euterpe precatoria), needa (la palma). Produce de julio a noviembre. \ref CORD52.007 \tx Ie mei atɨde mei baa yiguenota jirode. \mb ie mei atɨ -dɨ -e mei baa yigueno -ta jiro -dɨ -e \ge ANAF entonces traer -ASERT -3S entonces allá amasar -TERM beber -ASERT -3S \ps pron conj v -mod -pers conj pron v -sv.post v -mod -pers \ft Esas [pepas] se traen y se amasan para hacer jugo y tomar. \ref CORD52.008 \tx Ua baa kɨne yezika mei kɨnekɨ atɨde, ie jama baa kaɨte. \mb ua baa kɨne yezika mei kɨne -kɨ atɨ -dɨ -e ie jama baa kaɨ -dɨ -e \ge en.verdad allá canangucho en.ese.momento entonces canangucho -SEMILLA traer -ASERT -3S ANAF poco allá roer -ASERT -3S \ps adv pron n postp conj n -cln v -mod -pers pron adj pron v -mod -pers \ft También cuando es tiempo de canangucho trae las pepas y come un poquito. \nt Canangucho (Mauritia flexuosa), kɨnena (la palma), kɨnekɨ (el fruto), kɨnere (el cananguchal), kɨne yezika o kɨnénino (tiempo de canangucho). Se utiliza el verbo kaɨte (roer, raspar con los incisivos) para comer canangucho porque éste es consumido raspando con el mesocarpio con los dientes. Los frutos se producen de julio a septiembre. \ref CORD52.009 \tx Baa duzɨe yezika mei duzɨe jɨaɨ atɨde, ie ɨtada jirode. \mb baa duzɨ -e yezika mei duzɨ -e jɨaɨ atɨ -dɨ -e ie ɨta -ta jiro -dɨ -e \ge allá umari -GEN en.ese.momento entonces umari -GEN otro traer -ASERT -3S ANAF remojar -TERM beber -ASERT -3S \ps pron n -cln postp conj n -cln adj v -mod -pers pron v -sv.post v -mod -pers \ft Lo mismo en tiempo de dúzɨe trae las pepas, los pone a madurar y toma jugo. \nt Duzɨe nombre genérico de los frutos (duzɨjɨ) del árbol duzɨna (indet). Los frutos son de pulpa roja y guardan una semilla dura; los frutos se producen sobre el tallo. Los frutos son llevados a la casa y se dejan madurar en agua varios días para que se ablanden y puedan ser consumidos (chupados), en forma similar al fruto del milpeso. Produce en abril, al tiempo con el laurel. \ref CORD52.010 \tx Akɨ daɨi mei raana itɨno jaae ua kaɨ jeeɨriya raa. \mb akɨ daaɨi mei raa -na i -dɨ -no jaae ua kaɨ jeeɨ -ri -a raa \ge escuchado de.esta.manera entonces cosa -ANC existir -ASERT -LUGAR antes en.verdad 1Pl saciado -REPET -NF cosa \ps pron adv conj n -caso v -mod -pron adv adv pron r.adj -sv -voz n \ft Así eran las cosas buenas con que antes nos alimentábamos. \ref CORD52.011 \tx Baa uiyokɨ, baa ikɨkɨ ikɨnino yezika mei yɨzide. \mb baa uiyo -kɨ baa ikɨ -kɨ ikɨ -nino yezika mei yɨzi -dɨ -e \ge allá coco.de.monte -SEMILLA allá juansoco -SEMILLA juansoco -EPOCA en.ese.momento entonces fructificar -ASERT -3S \ps pron n -cln pron n -cln n -cln postp conj v -mod -pers \ft Lo mismo en tiempo de juansoco, además de éste, fructifica el coco de monte. \nt Juansoco (Couma macrocarpa): ikɨkaɨ (la planta), ikɨkɨ (el fruto), ikɨnino: tiempo de juansoco. En mayo comienzan a madurar los frutos, en junio se produce la cosecha. Tiene otra cosecha intermedia más corta. El latex se usa como pegante. \nt Coco de monte (Attalea racemosa), uiyorɨ (la palma), uiyokɨ (el fruto). Palma acaule que produce los frutos cerca del suelo. El fruto es muy apreciado en alimentación. Produce en septiembre. \ref CORD52.012 \tx Baa jɨaɨruido baa aguie jɨaɨ guiga raa. \mb baa jɨaɨ -rui -do baa agui -e jɨaɨ gui -ga raa \ge allá otro -DIA -INSTR allá castaña.péndula -GEN otro comer -PAS cosa \ps pron adj -cln -caso pron n -cln adj v -voz n \ft Lo mismo en otra época la pepa de aguie también es buena para comer. \nt Castaña péndula (Chrysobalanaceae Couepia longipendula). Aguie: fruto del árbol aguina (OMD[v]-130). Produce en septiembre. \ref CORD52.013 \tx Ie tɨnoda baa jaduyu nita iedo atɨde. \mb ie tɨno -ta baa jaduyu ni -ta ie -do atɨ -dɨ -e \ge ANAF cosechar -TERM allá capillejo tejer -TERM ANAF -INSTR traer -ASERT -3S \ps pron v -sv.post pron n v -sv.post pron -caso v -mod -pers \ft Este fruto se cosecha y se trae en un capillejo que uno teje. \nt jaduyu nombre de un capillejo, canasto provisional tejido con hojas de milpesos (Oenocarpus bataua). Este canasto se teje con un entrecruce sencillo de dos hojas de esta palma y un anudado de las pinas. Su nombre viene del verbo jaduide (amarrar). Existen otros tipos de capillejos de tejido más complejo como zueyo que es más pequeño y rɨaɨko que es para cargar equipaje pesado. \ref CORD52.014 \tx Ieri rɨngoza kaɨmare guite ie uruiaɨ dɨga. \mb ie -ri rɨngoza kaɨma -re gui -dɨ -e ie urue -aɨ dɨga \ge ANAF -CIRC mujer.joven sabroso -POS comer -ASERT -3S ANAF niño -PL con \ps pron -caso n r.adj -sv v -mod -pers pron n -num postp \ft De esto la mujer y los niños comen sabroso. \ref CORD52.015 \tx Meita iñede mei daɨinide, iadɨ mei ua baa ie yɨziya yezika mei yɨzide. \mb meita i -ñe -dɨ -e mei daaɨi -ni -dɨ -e iadɨ mei ua baa ie yɨzi -a yezika mei yɨzi -dɨ -e \ge entonces.pero existir -NEG -ASERT -3S entonces de.esta.manera -NPOS -ASERT -3S cuando entonces en.verdad allá ANAF fructificar -NF en.ese.momento entonces fructificar -ASERT -3S \ps conj v -sv -mod -pers conj adv -sv -mod -pers conj conj adv pron pron v -voz postp conj v -mod -pers \ft Entonces no se puede decir que no hay, porque si es tiempo de fructificación hay frutas. \ref CORD52.016 \tx Ie izoi eroikana baa jaa mei uruiaɨ jɨaɨ onode. \mb ie izoi eroi -kana baa jaa mei urue -aɨ jɨaɨ ono -dɨ -e \ge ANAF mismo parecerse -DUR allá ya entonces niño -PL otro conocer -ASERT -3S \ps pron postp v -sv.post pron adv conj n -num adj v -mod -pers \ft Así, de esta manera ya los niños también van aprendiendo. \ref CORD52.017 \tx Meita raninoniadɨ afe izoide yɨzifɨrede daɨnana imakɨ onoiga. \mb meita ranino -iadɨ afe izoi -dɨ -e yɨzi -fɨre -dɨ -e daaɨ -a -na imakɨ onoi -ga \ge entonces.pero tiempo.de.frutas -COND ése parecerse -ASERT -3S fructificar -HAB -ASERT -3S decir -NF -ANC 3PL conocerse -PAS \ps conj n -clitic pron v -mod -pers v -sv -mod -pers v -voz -caso pron v -voz \ft Ya ellos van conociendo en qué tiempo fructifican las pepas del monte. \ref CORD52.018 \tx Baa ua ranino ite baa nemozɨ ua baɨiya yezika ie faɨda atɨde. \mb baa ua ranino i -dɨ -e baa nemo -zɨ ua baɨi -a yezika ie faɨ -ta atɨ -dɨ -e \ge allá en.verdad tiempo.de.frutas existir -ASERT -3S allá umari.amarillo -TOTAL en.verdad caer -NF en.ese.momento ANAF lanzar -TERM traer -ASERT -3S \ps pron adv n v -mod -pers pron n -sv adv v -voz postp pron v -sv.post v -mod -pers \ft También hay tiempo de propia abundancia, así, cuando caen las pepas de umarí amarillo uno las recoge y las trae. \nt Ua ranino: propia abundancia, se refiere a la época de producción de frutales cultivados (o frutales "propios"). Con esta expresión se diferencia de la época de fructificación de árboles silvestres. \nt Umarí amarillo (Poraqueiba sericea), nemona (la planta) nemozɨ (el fruto), variedad de umarí o guacuri . Muchos de sus frutos caen al suelo todavía inmaduros. Los frutos maduros caen en enero y febrero, la cosecha se termina en marzo aunque a veces puede producir de marzo a abril; la cosecha se termina pronto. \ref CORD52.019 \tx Baa neka baɨiya yezika neka faɨda atɨde. \mb baa neka baɨi -a yezika neka faɨ -ta atɨ -dɨ -e \ge allá umari.verde caer -NF en.ese.momento umari.verde lanzar -TERM traer -ASERT -3S \ps pron n v -voz postp n v -sv.post v -mod -pers \ft También, cuando cae el umarí verde se recoge y se trae. \nt Umarí verde (Poraqueiba sericea, OMD[v]-142), neka (nombre genérico), nekana (la planta). nekazɨ (el fruto). Fructifica en marzo, abril y mayo. \ref CORD52.020 \tx Baa mɨzeyɨ baɨia mɨzeyɨ atɨde. \mb baa mɨze -yɨ baɨ -iadɨ mɨze -yɨ atɨ -dɨ -e \ge allá maraca -SENO más.allá -COND maraca -FRUTO traer -ASERT -3S \ps pron n -cln adv -clitic n -cln v -mod -pers \ft Si cae el fruto de la maraca se trae. \nt Maraca (Theobroma bicolor), mɨzena (la planta), mɨzeyɨ (el fruto). Es un frutal cultivado en la chagra o en los alrededores de las viviendas. Los frutos se cosechan y se extraen las semillas para secarlas al sol por varios días, después de los cuales se tuestan o ahuman para comer. También los frutos inmaduros se utilizan para extraer la mezcla del ambil (ver numeral (b) de la nota 3 en el texto 2). Produce en octubre y noviembre. \ref CORD52.021 \tx Baa jizaiñonia jizaie mei atɨde. \mb baa jizaiño -iadɨ jizaie mei atɨ -dɨ -e \ge allá guama -COND guama entonces traer -ASERT -3S \ps pron n -clitic n conj v -mod -pers \ft Si es tiempo de guamo se traen guamos. \nt Guamo (Inga spp.), jizaie nombre genérico de los frutos de jizaiño (la planta), incluye varias especies de esta leguminosa (véase también la nota 9 del texto 8). Produce a finales de abril y termina en junio. \ref CORD52.022 \tx Ieri uruiaɨ rɨede. \mb ie -ri urue -aɨ rɨe -dɨ -e \ge ANAF -CIRC niño -PL chupar.fruta -ASERT -3S \ps pron -caso n -num v -mod -pers \ft Con esto se alimentan los niños. \ref CORD52.023 \tx Mei ranino baa obe kaɨte, ranino baa goido kaɨte. \mb mei ranino baa obe kaɨ -dɨ -e ranino baa goido kaɨ -dɨ -e \ge entonces tiempo.de.frutas allá umarí.negro roer -ASERT -3S tiempo.de.frutas allá umari.negro roer -ASERT -3S \ps conj n pron n v -mod -pers n pron n v -mod -pers \ft Cuando es tiempo ellos comen el umarí negro obe y también goido. \nt Obe nombre genérico de una variedad de umarí o guacuri negro (Poraqueiba sericea, OMD[v]-141). Oberai (la planta), obedo (el fruto). Produce en enero y febrero. \nt Goido otra variedad de umarí o guacuri negro (Poraqueiba sericea, OMD[v]-133). Produce en enero y febrero. \ref CORD52.024 \tx Baa jimeninonia mei jimekɨ ua guitɨkaɨ. \mb baa jime -nino -iadɨ mei jime -kɨ ua gui -dɨ -kaɨ \ge allá chontaduro -EPOCA -COND entonces chontaduro -SEMILLA en.verdad comer -ASERT -1Pl \ps pron n -cln -clitic conj n -cln adv v -mod -pers \ft Cuando es tiempo de chontaduro comemos chontaduro. \nt Chontaduro (Bactris gasipaes), jimena (la palma) jimekɨ (el fruto). Existen dos variaedades cultivadas, el chontaduro rojo y el amarillo. Produce en enero y febrero, los primeros frutos que caen solos se llaman zoñe y son más sabrosos, con ellos se prepara cahuana zoñebɨ. \ref CORD52.025 \tx Ua naana akɨ daɨi ite kaɨ dɨbene ua riara, ie mei jino batɨnomo daaje izoi. \mb ua naana akɨ daaɨi i -dɨ -e kaɨ dɨbene ua ria -ra ie mei jino batɨ -no -mo daaje izoi \ge en.verdad todos escuchado de.esta.manera existir -ASERT -3S 1Pl por.parte.de en.verdad planta.cultivada -OBJETO ANAF entonces fuera más.allá -LUGAR -LOC el.mismo mismo \ps adv pron pron adv v -mod -pers pron postp adv n -cln pron conj adv pron -pron -caso pron postp \ft Así está todo por parte de lo que se siembra, pero afuera en el monte es lo mismo. \ref CORD52.026 \tx Baa makurijɨna ite, afe izoidedo baa rɨngoza ekakaide uruiaɨ dɨga. \mb baa makuri -jɨ -na i -dɨ -e afe izoi -dɨ -e -do baa rɨngoza eka -kai -dɨ -e urue -aɨ dɨga \ge allá algarrobo -SEMILLA -ANC existir -ASERT -3S ése parecerse -ASERT -3S -INSTR allá mujer.joven dar.de.comer -EVOL -ASERT -3S niño -PL con \ps pron n -cln -caso v -mod -pers pron v -mod -pers -caso pron n v -sv -mod -pers n -num postp \ft Allá hay algarrobo, y también con eso se da de comer a la mujer y los niños. \nt Algarrobo (Leguminosae, Hymenaea sp.), makurigɨ (el árbol), makurɨjɨ (el fruto). Los frutos son legumbres secas duras que encierran de una a 4 semillas recubiertas por una capa dulce. \ref CORD52.027 \tx Mei daaje ua monifue iadɨ ua jazikɨ mei raajɨna ite; baa ugujɨna ite, baa ukuyɨna ite, baa \mb mei daaje ua moni -fue iadɨ ua jazikɨ mei raa -jɨ -na i -dɨ -e baa ugu -jɨ -na i -dɨ -e baa uku -yɨ -na i -dɨ -e baa \ge entonces mismo en.verdad abundar -DISCURSO aunque en.verdad monte entonces cosa -SEMILLA -ANC existir -ASERT -3S allá laurel -SEMILLA -ANC existir -ASERT -3S allá ukuye -FRUTO -ANC existir -ASERT -3S allá \ps conj adj adv v -cln conj adv n conj n -cln -caso v -mod -pers pron n -cln -caso v -mod -pers pron n -cln -caso v -mod -pers pron \tx mɨiyɨna ite. \mb mɨi -yɨ -na i -dɨ -e \ge frutal.silvestre -FRUTO -ANC existir -ASERT -3S \ps n -cln -caso v -mod -pers \ft Aunque esos son frutos del monte tambien son alimento de abundancia; allá hay laurel, hay ukuye, hay miyɨna. \nt Laurel (Nectandra sp.), ugurai (la planta), ugujɨ (el fruto). (verificar). Produce en agosto y septiembre. \nt Ukuye, cucuy, huevas de toro (Apocynaceae Macoubea witotorum), ukurai (la planta), ukuyɨ (el fruto). Frutal endémico de la Amazonia colombiana, en donde se distinguen cuatro variedades cultivadas y una silvestre. (Vélez-O., 1991). Comienza a florecer en abril y produce los frutos en agosto hasta finales de octubre. \nt Mɨiyɨ, fruto de mɨina que es un árbol silvestre (indet.) que crece cerca de cananguchales. Produce de septiembre a octubre, al tiempo con makúrijɨ. \ref CORD52.028 \tx Nɨɨ mei jaae ua uruiaɨ ua jeeɨdokano einamakɨ atɨde. \mb nɨɨ mei jaae ua urue -aɨ ua jeeɨdo -ga -no einamakɨ atɨ -dɨ -e \ge el.mismo entonces antes en.verdad niño -PL en.verdad alimentar -PAS -LUGAR gente.mayor traer -ASERT -3S \ps pron conj adv adv n -num adv v -voz -pron n v -mod -pers \ft Con estas pepas los antiguos venian alimentando a sus hijos. \ref CORD52.029 \tx Ie ua ɨraɨyena kɨrɨgaɨ nitɨmakɨ, baa zueyo nite. \mb ie ua ɨraɨ -yena kɨrɨgaɨ ni -dɨ -makɨ baa zueyo ni -dɨ -e \ge ANAF en.verdad recoger -POT canasto tejer -ASERT -3Pl allá capillejo tejer -ASERT -3S \ps pron adv v -sv.post n v -mod -pers pron n v -mod -pers \ft Para recoger estos frutos ellos tejían canasto y tejían capillejo. \ref CORD52.030 \tx Nɨɨ jaae ua mei kaɨ komedɨkaɨ jeeɨriya raana ite. \mb nɨɨ jaae ua mei kaɨ kome -dɨ -kaɨ jeeɨ -ri -a raa -na i -dɨ -e \ge el.mismo antes en.verdad entonces 1Pl persona.humana -ASERT -1Pl saciado -REPET -NF cosa -ANC existir -ASERT -3S \ps pron adv adv conj pron n -mod -pers r.adj -sv -voz n -caso v -mod -pers \ft Comiendo esas mismas pepas del monte nosotros nos criamos como indígenas. \ref CORD52.031 \tx Ie mei makadɨmɨe baa kɨifo baite, ie jaa ruifoda atɨda, kavenota jirode. \mb ie mei maka -dɨ -mɨe baa kɨifo bai -dɨ -e ie jaa ruifo -ta atɨ -ta kaveno -ta jiro -dɨ -e \ge ANAF entonces caminar -ASERT -MASC allá colmena encontrar.ver -ASERT -3S ANAF ya perforar -TERM traer -TERM mezclar.con.cahuana -TERM beber -ASERT -3S \ps pron conj v -mod -gen pron n v -mod -pers pron adv v -sv.post v -sv.post v -sv.post v -mod -pers \ft Lo mismo si el hombre camina por el monte y encuentra colmena, la abre y la toma en cahuana. \nt La cahuana o jaɨgabɨ es una bebida preparada con el almidón de la yuca. Para su elaboración se utiliza un batidor de madera o kavéragaba (M & M, 1997) y puede endulzarse con el jugo de algunas frutas como piña, umarí, milpesos, etc. y en otros casos con miel de abejas. Recibe diferentes nombres de acuerdo con el endulzante utilizado, como kɨnebɨ cuando se usa jugo de canangucho (kɨnekɨ), komaɨbɨ si es de milpesos (komajɨ); nekabɨ es de umarí (nekazɨ), kɨibɨ si es miel de abejas (kɨiji), etc. \ref CORD52.032 \tx Mei afedo kaɨ erokaiadɨ mei ebirede, ie afena kaɨ jamairuiia mei jaka mei ite iadɨ, mei ¿buu jofo kaɨmo atɨde? \mb mei afe -do kaɨ erokai -iadɨ mei ebi -re -dɨ -e ie afe -na kaɨ jamairui -iadɨ mei jaka mei i -dɨ -e iadɨ mei buu jofo kaɨ -mo atɨ -dɨ -e \ge entonces ése -INSTR 1Pl voltear.a.mirar -COND entonces bonito -POS -ASERT -3S ANAF ése -ANC 1Pl desinteresarse -COND entonces siempre entonces existir -ASERT -3S aunque entonces ¿quién? adentro 1Pl -LOC traer -ASERT -3S \ps conj pron -caso pron v -clitic conj r.adj -sv -mod -pers pron pron -caso pron v -clitic conj adv conj v -mod -pers conj conj pron adv pron -caso v -mod -pers \ft Si uno se preocupa por esto pues come bastante, pero si no se preocupa, aunque haya ¿quien se lo va traer a la casa? \ref CORD52.033 \tx Baa kɨnoninonia kɨnobejɨ guitɨkaɨ. \mb baa kɨnobe -nino -iadɨ kɨnobe -jɨ gui -dɨ -kaɨ \ge allá oreja.de.chimbe -EPOCA -COND oreja.de.chimbe -SEMILLA comer -ASERT -1Pl \ps pron n -cln -clitic n -cln v -mod -pers \ft Si es tiempo de "oreja de chimbe" comemos sus pepas. \nt Oreja de chimbe o kɨnobe es un árbol de la familia Vochysiaceae (Erisma japura). Produce frutos comestibles ya sea crudos o cocinados. La corteza de este árbol también se utiliza como medicinal para aliviar dolores de garganta en los niños (según Blas Candre, com. pers.) Produce en agosto y septiembre. Los frutos no maduran todos simultáneamente. \ref CORD52.034 \tx Ua naana akɨ daɨi jaae kaɨ einamakɨ guikana atɨka ua raajɨaɨ mei ite, iedo mei onoirede. \mb ua naana akɨ daaɨi jaae kaɨ einamakɨ gui -kana atɨ -ga ua raajɨ -aɨ mei i -dɨ -e ie -do mei onoi -re -dɨ -e \ge en.verdad todos escuchado de.esta.manera antes 1Pl gente.mayor comer -DUR traer -PAS en.verdad pepas.silvestres -PL entonces existir -ASERT -3S ANAF -INSTR entonces conocerse -POS -ASERT -3S \ps adv pron pron adv adv pron n v -sv.post v -voz adv n -num conj v -mod -pers pron -caso conj v -sv -mod -pers \ft Todas estas son pepas y frutas que nuestros abuelos venían comiendo, por eso sabemos. \ref CORD52.035 \tx Meita ua bie yezika afe yɨzide daɨnano mei ua meiñokano uiga, nia jɨaɨ bairede. \mb meita ua bie yezika afe yɨzi -dɨ -e daaɨ -ano mei ua meiño -ga -no ui -ga nia jɨaɨ bai -re -dɨ -e \ge entonces.pero en.verdad éste en.ese.momento ése fructificar -ASERT -3S decir -CONCL entonces en.verdad estudiar -PAS -LUGAR llevar -PAS entonces otro encontrar -POS -ASERT -3S \ps conj adv pron postp pron v -mod -pers v -sv.post conj adv v -voz -pron v -voz conj adj v -sv -mod -pers \ft Entonces, cuando uno dice que tal pepa fructifica en tal tiempo, sale y la busca y así se encuentra. \ref CORD52.036 \tx Mei birui mei jamaifuena ite. \mb mei birui mei jamai -fue -na i -dɨ -e \ge entonces hoy entonces falso -DISCURSO -ANC existir -ASERT -3S \ps conj adv conj adj -cln -caso v -mod -pers \ft Pero hoy en día eso se está olvidando. \ref CORD52.037 \tx Akie izoide. \mb akie izoi -dɨ -e \ge ese.que.se.escucha parecerse -ASERT -3S \ps pron v -mod -pers \ft Así es. \ref CORD52.039 \tx Nɨɨe ua jaae kaɨ uzutɨaɨ kaɨ ekade, iedo komuidɨkaɨ. \mb nɨɨe ua jaae kaɨ uzutɨaɨ kaɨ eka -dɨ -e ie -do komui -dɨ -kaɨ \ge ése.mismo en.verdad antes 1Pl abuelos 1Pl dar.de.comer -ASERT -3S ANAF -INSTR crecer -ASERT -1Pl \ps pron adv adv pron n pron v -mod -pers pron -caso v -mod -pers \ft Antes nuestros abuelos nos alimentaban con eso, con eso crecimos. \nt EL HIJO DEL ANCIANO RESPONDIO: \ref CORD52.040 \tx Ua daa fiia jujɨ ua naɨeñedɨkaɨ, ua daa fiia riarokɨ naɨeñedɨkaɨ, daɨnanona ite afeno. \mb ua daa fiia ju -jɨ ua naɨe -ñe -dɨ -kaɨ ua daa fiia riarokɨ naɨe -ñe -dɨ -kaɨ daaɨ -ano -na i -dɨ -e afeno \ge en.verdad uno solamente desbaratar -SEMILLA en.verdad esencia -NEG -ASERT -1Pl en.verdad uno solamente plantas.cultivadas esencia -NEG -ASERT -1Pl decir -CONCL -PROC existir -ASERT -3S ese.punto \ps adv adv adv r.adj -cln adv n -sv -mod -pers adv adv adv n n -sv -mod -pers v -sv.post -caso v -mod -pers pron \ft Ahí se dice que no solamente somos sustancia de yuca, que no solamente somos sustancia de los frutales sembrados. \ref CORD52.041 \tx Jino baa jazikɨ ranino fakai mei itɨno mamekɨ mei yoina, dɨga raa ite, dɨga raajɨaɨ ite, guiga raanɨaɨ. \mb jino baa jazikɨ ranino fakai mei i -dɨ -no mamekɨ mei yo -i -a dɨga raa i -dɨ -e dɨga raajɨ -aɨ i -dɨ -e gui -ga raa -nɨaɨ \ge fuera allá monte tiempo.de.frutas en.ese.momento entonces existir -ASERT -LUGAR nombre entonces avisar -GEN -NF mucho cosa existir -ASERT -3S mucho pepas.silvestres -PL existir -ASERT -3S comer -PAS cosa -PL \ps adv pron n n postp conj v -mod -pron n conj v -sv -voz adj n v -mod -pers adj n -num v -mod -pers v -voz n -num \ft Se cuenta que afuera en el monte cuando es época de producción están esos nombres y hay esas cosas, esas cosas de comer. \ref CORD52.042 \tx Ie izoikana ite jaa mei ranino yezika ua omoɨ jenoyena, jofomo atɨyena, kaɨ jeeɨriyena, daɨnano mei bie yoina. \mb ie izoi -kana i -dɨ -e jaa mei ranino yezika ua omoɨ jeno -yena jofo -mo atɨ -yena kaɨ jeeɨ -ri -yena daaɨ -ano mei bie yo -i -a \ge ANAF parecerse -DUR existir -ASERT -3S ya entonces tiempo.de.frutas en.ese.momento en.verdad 2Pl buscar -POT adentro -LOC traer -POT 1Pl saciado -REPET -POT decir -CONCL entonces éste avisar -GEN -NF \ps pron v -sv.post v -mod -pers adv conj n postp adv pron v -sv.post adv -caso v -sv.post pron r.adj -sv -sv.post v -sv.post conj pron v -sv -voz \ft Se cuenta esto para decir que así está, para que cuando sea tiempo de frutas ustedes busquen, para que traigan a la casa, para comer nosotros. \ref CORD52.043 \tx Daaje izoi bie ua raa jaae kaɨ uzutɨaɨ ua raa mei uai yoina. \mb daaje izoi bie ua raa jaae kaɨ uzutɨaɨ ua raa mei uai yo -i -a \ge el.mismo mismo éste en.verdad cosa antes 1Pl abuelos en.verdad cosa entonces palabra avisar -GEN -NF \ps pron postp pron adv n adv pron n adv n conj n v -sv -voz \ft Se cuenta que esas mismas cosas pensaban los abuelos antes, esa misma palabra tenían. \ref CORD52.044 \tx Ie jira mei birui uruiaɨ afena mei jamairuiya jira mei uruiaɨmo danomo uibiñoga. \mb ie jira mei birui urue -aɨ afe -na mei jamairui -a jira mei urue -aɨ -mo dano -mo uibiño -ga \ge ANAF por.eso entonces hoy niño -PL ése -ANC entonces desinteresarse -NF por.eso entonces niño -PL -LOC otra.vez -LOC recordar -PAS \ps pron postp conj adv n -num pron -caso conj v -voz postp conj n -num -caso adv -caso v -voz \ft Por eso hoy los jóvenes no se interesan por eso, y por eso para hacer recordar otra vez a los jóvenes. \ref CORD52.045 \tx Baa ua oidoi yezika mei ɨretaikona ite, dɨnomo ɨre fɨnoka. \mb baa ua oidoi yezika mei ɨretaiko -na i -dɨ -e dɨno -mo ɨre fɨno -ga \ge allá en.verdad creciente en.ese.momento entonces tapaje -ANC existir -ASERT -3S ahí -LOC trampa hacer -PAS \ps pron adv n postp conj n -caso v -mod -pers pron -caso n v -voz \ft En tiempo de creciente es tiempo de tapajes, ahí se construyen tapajes. \nt Los tapajes son cercos construídos con palos delgados y frondas de la palma de milpesos (Oenocarpus bataua). Los cercos o tapajes que se construyen en creciente se instalan cerca de las orillas indundables del río o las quebradas para represar los peces de tal forma que cuando baje el nivel del agua y se formen pequeños pozos aislados sea fácil sacarlos. Estos sitios inundables pueden quedar completamente secos en época de verano \ref CORD52.046 \tx Mei jaa ɨda ɨbaida zedana jɨneka, ɨrɨgɨna jɨneka chamu oyena. \mb mei jaa ɨda ɨbai -ta zeda -na jɨne -ga ɨrɨgɨ -na jɨne -ga chamu o -yena \ge entonces ya extremocerrar -TERM trampa.de.peces -ANC poner.trampa -PAS trampa.de.pescado -ANC poner.trampa -PAS pescado(gen) sacar -POT \ps conj adv n v -sv.postn -caso v -voz n -caso v -voz n v -sv.post \ft Una vez tapado se amarran las trampas de zeda y de naza para sacar pescado. \nt Zeda tipo de trampa para peces fabricada con tiras longitudinales del raquis de las hojas y los nervios primarios de las pinnas de palmas como el milpesillo (Oenocarpus mapora), atados con una cinta de bejuco a manera de un largo y angosto canasto de fondo agudo y boca ancha. Estas trampas puede medir más de dos metros de longitud. \nt Naza o ɨrɨgɨ es un tipo de trampa para peces tejida con bejuco a manera de un canasto con boca ancha, un cuello deprimido y un cuerpo redondeado; interiormente lleva los extremos de los bejucos formando una entrada que no permite la salida por la disposición encontrada de las puntas de los bejucos. Este tipo de trampa junto con las trampas zeda se sumejen y sujetan firmemente al tapaje en dirección opuesta al curso del agua. \ref CORD52.047 \tx Ie ɨre jaa iye ana jaaiya fakai jaa jaɨreide, dɨnomo jaɨrei ie ua raa rɨina, jaɨreide chamu rɨina. \mb ie ɨre jaa iye ana jaai -a fakai jaa jaɨrei -dɨ -e dɨno -mo jaɨrei ie ua raa rɨ -i -a jaɨrei -dɨ -e chamu rɨ -i -a \ge ANAF trampa ya quebrada debajo ir -NF en.ese.momento ya empozarse -ASERT -3S ahí -LOC empozarse ANAF en.verdad cosa comer.carne -GEN -NF empozarse -ASERT -3S pescado(gen) comer.carne -GEN -NF \ps pron n adv n adv v -voz postp adv v -mod -pers pron -caso v pron adv n v -sv -voz v -mod -pers n v -sv -voz \ft Cuando la quebrada baja se forman esos pozos donde quedan los peces que se comen. \ref CORD52.048 \tx Jaa ua fɨemona fakai mei iye eraɨ zotaja dɨnomo doniaɨ komuide. \mb jaa ua fɨemona fakai mei iye eraɨ zota -a dɨno -mo doniaɨ komui -dɨ -e \ge ya en.verdad verano en.ese.momento entonces quebrada bocana tapar -NF ahí -LOC tapaje nacer -ASERT -3S \ps adv adv n postp conj n n v -voz pron -caso n v -mod -pers \ft Cuando es verano se tapa la bocana de una quebrada y ahí ya aparece el donɨaɨ. \nt Donɨaɨ es una barrera fabricada con tiras largas del tallo o el raquis de las hojas de milpesillo sostenidas unas con otras con varias líneas de bejucos entrelazadas, dejando muy poco espacio entre cada tira. Estas barreras pueden medir unos tres mestros de longitud y hasta cinco metros de altura. Generalmente se colocan en la parte media de un tapaje para evitar la salida de los peces. Este tipo de tapaje se utiliza durante el verano cuando el nivel de las quebradas es bajo. El tapaje se debe instalar durante la noche preferiblemente después de la media noche cuando muchas de las especies del río han ingresado a las quebradas o brazuelos en busca de pepas o de otros peces más pequeños para alimentarse. \ref CORD52.049 \tx Afenori jɨaɨ jaa juiarai jɨaɨ mamekɨ yɨɨnoga. \mb afeno -ri jɨaɨ jaa juia -rai jɨaɨ mamekɨ yɨɨno -ga \ge ese.punto -CIRC otro ya barbasco -ARBUSTO otro nombre recibir -PAS \ps pron -caso adj adv n -cln adj n v -voz \ft De ahí también ya se nombra el veneno de la mata de barbasco. \nt Júiarai es la planta de barbasco (Lonchocarpus sp.). juiao (la raíz), juiatofe (el tallo o la estaca), júiare (la plantación o manchal). Es una planta cultivada en la chagra. Sus raices son extraídas y maceradas con la ayuda de un mazo sobre un tronco o en una cavidad hecha en un tronco grueso. El macerado se coloca dentro de un canasto y éste se sumerje en el agua para envenenar o "emborrachar" los peces en una quebrada o brazuelo de un lago que ha sido previamente tapado. Esta técnica de pesca se realiza durante los veranos y veranillos cuando las quebradas tienen un nivel bajo de agua. Sin embargo solo debe hacerse una vez al año en cada quebrada para que ésta tenga tiempo de recuperarse. Según La Rotta (19..) el efecto ictiotoxico de este veneno provoca la ruptura de la vejiga natatoria de los peces razón por la cual ellos suben a la superficie, donde son recogidos con canastos. El barbasco algunas veces también se utiliza con fines curativos, especialmente para matar gusanos en el cuerpo de animales domésticos como perros y cerdos. Existen otras variedades de barbasco silveste, es decir plantas con raices venenosas que en algunas partes también tienen usus medicinales. \ref CORD52.050 \tx Ie jira juiarai jaa riga jɨaɨ juiarai raɨtɨomoɨza. \mb ie jira juia -rai jaa ri -ga jɨaɨ juia -rai raɨ -dɨ -omoɨ -iza \ge ANAF por.eso barbasco -ARBUSTO ya sembrar -PAS otro barbasco -ARBUSTO excavar -ASERT -2Pl -EXORT \ps pron postp n -cln adv v -voz adj n -cln v -mod -pers -sv.post \ft Por eso se ha sembrado el barbasco, para que ustedes lo arranquen. \ref CORD52.051 \tx Iye eraɨ kaɨ zotaia afe aiñoda zaigonota kaɨ jeyena. \mb iye eraɨ kaɨ zota -iadɨ afe aiño -ta zaigono -ta kaɨ jeye -a \ge quebrada bocana 1Pl tapar -COND ése arrancar -TERM machucar -TERM 1Pl envenenar -NF \ps n n pron v -clitic pron v -sv.post v -sv.post pron v -voz \ft Una vez tapada la bocana de la quebrada esas [raices] que ya se sacaron se machucan para envenenar [la quebrada]. \ref CORD52.052 \tx Iedo jaae mei akɨ daɨi kaɨ uzutɨaɨ kaɨna ekakana atɨde, i kaɨ mei komuiya. \mb ie -do jaae mei akɨ daaɨi kaɨ uzutɨaɨ kaɨ -na eka -kana atɨ -dɨ -e ie kaɨ mei komui -a \ge ANAF -INSTR antes entonces escuchado de.esta.manera 1Pl abuelos 1Pl -ANC dar.de.comer -DUR traer -ASERT -3S ANAF 1Pl entonces crecer -NF \ps pron -caso adv conj pron adv pron n pron -caso v -sv.post v -mod -pers pron pron conj v -voz \ft Con eso mismo antes nuestros abuelos venian cuidando de nosotros, así fuimos creciendo. \ref CORD52.053 \tx Ie jira mei afeno birui feeide, jamairuiya izoi ite. \mb ie jira mei afeno birui feei -dɨ -e jamairui -a izoi i -dɨ -e \ge ANAF por.eso entonces ese.punto hoy olvidar -ASERT -3S desinteresarse -NF mismo existir -ASERT -3S \ps pron postp conj pron adv v -mod -pers v -voz postp v -mod -pers \ft Esa parte hoy en día se ha ido perdiendo, se ha ido abandonando. \ref CORD52.054 \tx Baa ua oonino yezika mei oofomo eroidɨkaɨ, ooretaiko meiñua, oofo ua fɨnokano uiga, oofo goroka, iemo jaa oonguaɨ uaide, \mb baa ua oo -nino yezika mei oofo -mo eroi -dɨ -kaɨ ooretaiko meiño -a oofo ua fɨno -ga -no ui -ga oofo goro -ga iemo jaa oongo -aɨ uai -dɨ -e \ge allá en.verdad rana.comestible -EPOCA en.ese.momento entonces sapero -LOC mirar -ASERT -1Pl hueco.de.sapos estudiar -NF sapero en.verdad arreglar -PAS -LUGAR llevar -PAS sapero liso -PAS y ya sapo.comestible -PL palabra -ASERT -3S \ps pron adv n -cln postp conj n -caso v -mod -pers n v -voz n adv v -voz -pron v -voz n r.adj -voz conj adv n -num n -mod -pers \tx ie jɨyiyano jaa aferuido rɨga oonino fakai. \mb ie jɨyi -ano jaa afe -rui -do rɨ -ga oo -nino fakai \ge ANAF ensartar -CONCL ya ése -ENF -INSTR comer.carne -PAS rana.comestible -EPOCA en.ese.momento \ps pron n -sv.post adv pron -sv -caso v -voz n -cln postp \ft Cuando es tiempo de sapos miramos en el sapero, revisamos el hueco de los sapos, el hueco se arregla, se pule y ahí ya caen los sapos, eso se recoge, se ensarta y se come, en época de sapos. \nt Oongo ifo u oofo, hueco para coger sapos. Estos saperos se hacen excavando huecos de aproximadamente 1 metro de diámetro y 1,5 metros de profundidad (hasta la altura de la cintura de un hombre adulto) y la tierra que se extrae se acomoda en los bordes del hueco. Las superfices internas se pulen bien y cuando llueve se llenan de agua. Las ranas caen dentro en gran cantidad y no pueden trepar la pared lisa del hueco, solo algunas logran saltar fuera de éste. Cuando se han acumulado bastantes se arranca un bejuco llamado jizimo y se ensartan en él las ranas por la parte inferior del vientre. Una sola persona puede llevar más de 200 ranas en cada faena. Estos huecos se hacen a una distancia prudente de la orilla del río o quebrada para evitar que se inunden completamente. oongo (pl. oonguaɨ) es el nombre de la rana Osteocephalus taurinus que es una de las especies que se capturan en los huecos oongo ifo. Esta especie es arborícola y se reproduce en abril, cuando comienzan las primeras lluvias. Durante esa época descienden de los árboles y van a aparearse en pequeños pozos formados por la lluvia en las vegas del río. Según Bokermann (citado por Duellan, 1978) los huevos son depositados en una película de agua en las depresiones inundadas del bosque. Lescure (1975) afirma que además de Osteocephalus taurinus otras dos especies del género, O. leprieurii (enongo) y Osteocephalus sp. nov. (jɨgɨngo) tienen el mismo comportamiento reproductivo, pero que la primera tiende a permanecer en las vegas o en las proximidades mientras que las otras dos se distribuyen de nuevo en el bosque después de la reproducción. Estas especies también caen en los huecos. Este comportamiento reproductivo es aprovechada por los indígenas para atrapar grandes cantidades de estas ranas para consumo. Según Minor & Minor (1987: 282) también es comestible la especie coraɨngo [koraɨngo o korango] (Hyla boans). \ref CORD52.055 \tx Daɨi ua kaɨ bie ua jaae ua baa raaua uaina ite. \mb daaɨi ua kaɨ bie ua jaae ua baa raao -a uai -na i -dɨ -e \ge de.esta.manera en.verdad 1Pl éste en.verdad antes en.verdad allá cazar -NF palabra -ANC existir -ASERT -3S \ps adv adv pron pron adv adv adv pron v -voz n -caso v -mod -pers \ft Asi era como antes nosotros hacíamos cacería. \ref CORD52.056 \tx Ie jira afeno akɨ daɨi iteza mei fiia ua bie ebenamo mei iteza, akɨ daɨi itɨno omoɨ onoiyena mei \mb ie jira afeno akɨ daaɨi i -dɨ -e -za mei fiia ua bie ebena -mo mei i -dɨ -e -za akɨ daaɨi i -dɨ -no omoɨ ono -yena mei \ge ANAF por.eso ese.punto escuchado de.esta.manera existir -ASERT -3S -ARGUM entonces solamente en.verdad éste tontamente -LOC entonces existir -ASERT -3S -ARGUM escuchado de.esta.manera existir -ASERT -LUGAR 2Pl conocer -POT entonces \ps pron postp pron pron adv v -mod -pers -clitic conj adv adv pron adv -caso conj v -mod -pers -clitic pron adv v -mod -pron pron v -sv.post conj \tx yokana kaɨ uiga. \mb yo -kana kaɨ ui -ga \ge avisar -DUR 1Pl llevar -PAS \ps v -sv.post pron v -voz \ft Venimos contando esto debido a que ahora estamos como no se debe, para que ustedes sepan. \ref CORD52.057 \tx Akɨ daɨi kaɨ bie ua bibezikɨ naɨraɨdɨkaɨ raa kaɨ ua, iedo ua guitɨkaɨ, iedo ua kaadɨkaɨ, kaɨ daɨna akɨ dɨnomo mei \mb akɨ daaɨi kaɨ bie ua bibe jazikɨ naɨraɨ -dɨ -kaɨ raa kaɨ o -a ie -do ua gui -dɨ -kaɨ ie -do ua kaa -dɨ -kaɨ kaɨ daaɨ -a akɨ dɨno -mo mei \ge escuchado de.esta.manera 1Pl éste en.verdad este.lado monte gente -ASERT -1Pl cosa 1Pl sacar -NF ANAF -INSTR en.verdad comer -ASERT -1Pl ANAF -INSTR en.verdad vivir -ASERT -1Pl 1Pl decir -NF escuchado ahí -LOC entonces \ps pron adv pron pron adv pron n n -mod -pers n pron v -voz pron -caso adv v -mod -pers pron -caso adv v -mod -pers pron v -voz pron pron -caso conj \tx ite. \mb i -dɨ -e \ge existir -ASERT -3S \ps v -mod -pers \ft De esta manera los indigenas vivientes de este lado del monte haciamos cacería, de eso comíamos, con eso velabamos, así decimos. \ref CORD52.058 \tx Akɨ daɨi ite. \mb akɨ daaɨi i -dɨ -e \ge escuchado de.esta.manera existir -ASERT -3S \ps pron adv v -mod -pers \ft Esa parte está así. \ref CORD52.059