\_sh v3.0 305 Text \id 02-Coca: El manejo y sus consecuencias \nt Narrador: Oscar Román “Enókakuiodo” \nt Traductor: Simón Román, Juan A. Echeverri \nt Grabado en Bogotá, octubre 28, 2003 \ref Coca.001 \ELANBegin 00:00:03.120 \ELANEnd 00:00:20.040 \tx jaae mooma buinaima iga Nuiomaraɨri bie jiibina urukɨ yoyena urukɨ fɨnodoyena \mb jaae moo -ma buinai -ma i -ga Nuiomaraɨ -ri bie jiibina urukɨ yo -yena urukɨ fɨnodo -yena \ge antes padre -MASC ser.acuático -MASC dar -PAS Nuiomaraɨ -CIRC éste coca gente enseñar -POT gente preparar -POT \ps adv n -gen n -gen v -voz np -caso pron n n v -sv.post n v -sv.post \ft Antes el Padre Creador entregó a Nuiomaraɨ esta coca para enseñar a la gente para preparar bien a la gente \ref Coca.002 \ELANBegin 00:00:20.040 \ELANEnd 00:00:34.000 \tx ie ieri urukɨ nanoide fɨmaiñediaɨoɨ jɨruidotiaɨoɨ rɨdodɨmakɨ ɨnɨdotiaɨoɨ \mb ie ie -ri urukɨ nano -i -dɨ -e fɨmai -ñe -dɨ -aɨoɨ jɨrui -do -dɨ -aɨoɨ rɨ -do -dɨ -makɨ ɨnɨ -do -dɨ -aɨoɨ \ge ANAF ANAF -CIRC gente primero -GEN -ASERT -3S guardar -NEG -ASERT -3Pl lujuria -CAUS -ASERT -3Pl comer.carne -CAUS -ASERT -3Pl dormir -CAUS -ASERT -3Pl \ps pron pron -caso n adv -sv -mod -pers v -sv -mod -pers r.adj -sv -mod -pers v -sv -mod -pers v -sv -mod -pers \ft Con ella la primera generación incumplieron, se prostituyeron, se volvieron devoradores, y la abandonaron. \ref Coca.003 \ELANBegin 00:00:34.040 \ELANEnd 00:00:40.880 \tx meita afenori ɨnɨra jiibinana mameide jɨruira jiibinana mameide \mb meita afeno -ri ɨnɨ -ra jiibina -na mamei -dɨ -e jɨrui -ra jiibina -na mamei -dɨ -e \ge entonces.pero ese.punto -CIRC dormir -OBJETO coca -MAN simbolizar -ASERT -3S lujuria -OBJETO coca -MAN simbolizar -ASERT -3S \ps conj pron -caso v -cln n -caso v -mod -pers r.adj -cln n -caso v -mod -pers \ft Entonces, en ese momento, se convirtió en coca de sueño, se convirtió en coca de prostitución. \ref Coca.004 \ELANBegin 00:00:40.978 \ELANEnd 00:00:46.338 \tx akɨ dɨnori buudɨ raɨnañede \mb akɨ dɨnori buu -dɨ raɨna -ñe -dɨ -e \ge escuchado de.ahi ¿quién? -ACT1 asentar -NEG -ASERT -3S \ps pron conj pron -caso v -sv -mod -pers \ft En ese momento, nadie la controlaba. \ref Coca.005 \ELANBegin 00:00:46.338 \ELANEnd 00:01:01.218 \tx meita jaae akɨ dɨnoza akɨ daaɨitadɨnona be Egoro Okaina daɨna Kudiro Okaina jaa jino baa jiibina jaa jinongote \mb meita jaae akɨ dɨno -za akɨ daaɨita -dɨno -na be Egoro Okaina daaɨ -a Kudiro Okaina jaa jino baa jiibina jaa jinongo -dɨ -e \ge entonces.pero antes escuchado ahí -ARGUM escuchado ser.así -lugar -MAN aquí.está Egoro.Okaina decir -NF Kudiro.Okaina ya fuera allá coca ya violar -ASERT -3S \ps conj adv pron pron -clitic pron adv -pron -caso pron np v -voz np adv adv pron n adv v -mod -pers \ft Entonces por eso, como estaban así las cosas, ese que se llama Egoro Okaina (Diablo Rojo), Kudiro Okaina (Diablo Caliente) allá a la coca ya la violó \ref Coca.006 \ELANBegin 00:01:01.218 \ELANEnd 00:01:09.738 \tx akɨ dɨnori jiibina jaa aiyɨ uzirefikaide duikona ifikaide \mb akɨ dɨnori jiibina jaa aiyɨ uzi -re -fi -kai -dɨ -e duiko -na ifikai -dɨ -e \ge escuchado de.ahi coca ya ahora quemarse -POS -REFLEX -EVOL -ASERT -3S enfermedad -MAN convertirse -ASERT -3S \ps pron conj n adv adv v -sv -sv -sv -mod -pers n -caso v -mod -pers \ft Por eso la coca ya se quemó, se convirtió en enfermedad. \ref Coca.007 \ELANBegin 00:01:09.738 \ELANEnd 00:01:25.298 \tx jaae akɨ daaɨitade Nuiomaraɨ yɨɨnoga bie jiibina uai fɨmairi daɨna fɨmaiñediaɨoɨ raamo baɨiya \mb jaae akɨ daaɨita -dɨ -e Nuiomaraɨ yɨɨno -ga bie jiibina uai fɨmairi daaɨ -a fɨmai -ñe -dɨ -aɨoɨ raa -mo baɨi -a \ge antes escuchado ser.así -ASERT -3S Nuiomaraɨ recibir -PAS éste coca palabra dietar decir -NF guardar -NEG -ASERT -3Pl cosa -LOC caer -NF \ps adv pron adv -mod -pers np v -voz pron n n v v -voz v -sv -mod -pers n -caso v -voz \ft Así como Nuiomaraɨ había recibido esta palabra de coca que dice hay que guardarla, ellos no guardaron y cayeron en la perdición. \ref Coca.008 \ELANBegin 00:01:25.298 \ELANEnd 00:01:35.458 \tx izoide uai bene kaɨmo fɨebikai yoyena ite fɨmaiyena ite \mb izoi -dɨ -e uai bene kaɨ -mo fɨebi -kai yo -yena i -dɨ -e fɨmai -yena i -dɨ -e \ge parecerse -ASERT -3S palabra para.acá 1Pl -LOC permanecer -EVOL enseñar -POT existir -ASERT -3S guardar -POT existir -ASERT -3S \ps v -mod -pers n adv pron -caso v -sv v -sv.post v -mod -pers v -sv.post v -mod -pers \ft Esos ejemplos quedaron aquí para nosotros para enseñar, para guardarlos. \ref Coca.009 \ELANBegin 00:01:35.458 \ELANEnd 00:01:45.418 \tx nanoide urukɨ akɨ dɨnomona manotofe urukɨna mameide \mb nano -i -dɨ -e urukɨ akɨ dɨno -mona manotofe urukɨ -na mamei -dɨ -e \ge primero -GEN -ASERT -3S gente escuchado ahí -PROC remedios gente -MAN simbolizar -ASERT -3S \ps adv -sv -mod -pers n pron pron -caso n n -caso v -mod -pers \ft La primera generación desde ahí quedó como generación contaminada. \ref Coca.010 \ELANBegin 00:01:45.418 \ELANEnd 00:01:59.978 \tx dɨnomona baa nɨɨ ua ɨnɨra uaina mameide iidɨ yiikɨ iidɨ juzitofe fɨmaiñena \mb dɨno -mona baa nɨɨ ua ɨnɨ -ra uai -na mamei -dɨ -e iidɨ yiikɨ iidɨ juzi -tofe fɨmai -ñe -a \ge ahí -PROC allá el.mismo en.verdad dormir -OBJETO palabra -MAN simbolizar -ASERT -3S ese brebaje ese yuca.brava -RAMA dietar -NEG -NF \ps pron -caso pron pron adv v -cln n -caso v -mod -pers pron n pron n -cln v -sv -voz \ft Desde ahí aquello quedó como palabra de perdición: esa locura, esa rabia no la supieron manejar. \ref Coca.011 \ELANBegin 00:01:59.978 \ELANEnd 00:02:08.298 \tx i namakɨ daaɨita zefuiya guguride ikɨrafuedo bite \mb ie namakɨ daaɨita zefui -a guguri -dɨ -e ikɨra -fue -do bi -dɨ -e \ge ANAF generación ser.así sufrir -NF murmurar -ASERT -3S rabia -DISCURSO -INSTR venir -ASERT -3S \ps pron n adv v -voz v -mod -pers n -cln -caso v -mod -pers \ft Y por eso así les pasó: vivían criticando con rabia y con problemas. \ref Coca.012 \ELANBegin 00:02:08.298 \ELANEnd 00:02:23.818 \tx ɨkoɨri Nuiomaraɨ jaa aiyɨ jiibi Egoro Okaina jaa naamo beeɨde zibemo uzirede \mb ɨkoɨri Nuiomaraɨ jaa aiyɨ jiibi Egoro Okaina jaa naa -mo beeɨ -dɨ -e zibe -mo uzi -re -dɨ -e \ge pero Nuiomaraɨ ya ahora se.atrapó Egoro.Okaina ya todo -LOC tostar -ASERT -3S tiesto.para.asar -LOC quemarse -POS -ASERT -3S \ps conj np adv adv v np adv adj -caso v -mod -pers n -caso v -sv -mod -pers \ft Finalmente, Nuiomaraɨ también cayó, tostó la coca en el tiesto con todo Egoro Okaina (el mal), y se quemó. \ref Coca.013 \ELANBegin 00:02:23.818 \ELANEnd 00:02:32.738 \tx meita dɨnori Egoro Okaina komekɨ abɨ dufidena jiibie dɨga \mb meita dɨnori Egoro Okaina komekɨ abɨ du -fi -dɨ -e -na jiibie dɨga \ge entonces.pero de.ahi Egoro.Okaina corazón REFLEX mambear -REFLEX -ASERT -3S -PROC coca con \ps conj conj np n pron v -sv -mod -pers -caso n postp \ft Entonces, en ese momento, él mambeó el espíritu de ese Egoro Okaina junto con la coca. \ref Coca.014 \ELANBegin 00:02:32.738 \ELANEnd 00:02:47.418 \tx akɨ daaɨitade nɨɨ rairuiredɨno jirari jiibie uziadɨ yɨkɨka bakaɨe daɨna \mb akɨ daaɨita -dɨ -e nɨɨ rairui -re -dɨno jira -ri jiibie uzi -iadɨ yɨkɨ -ga bakaɨe daaɨ -a \ge escuchado ser.así -ASERT -3S el.mismo prohibir -POS -lugar por.eso -CIRC coca quemarse -COND ahumar -PAS mugre decir -NF \ps pron adv -mod -pers pron v -sv -pron postp -caso n v -clitic v -voz n v -voz \ft De ahí se advierte en la palabra de consejo: por eso si la coca se quema hay que ahumarla, porque es muy dañina. \ref Coca.015 \ELANBegin 00:02:47.418 \ELANEnd 00:02:56.778 \tx meita akɨ dɨnori jaa aiyɨ naɨraɨ rɨte Nuiomaraɨ jaa fɨenino jaaide \mb meita akɨ dɨnori jaa aiyɨ naɨraɨ rɨ -dɨ -e Nuiomaraɨ jaa fɨeni -no jaai -dɨ -e \ge entonces.pero escuchado de.ahi ya ahora gente comer.carne -ASERT -3S Nuiomaraɨ ya malo -LUGAR ir -ASERT -3S \ps conj pron conj adv adv n v -mod -pers np adv adv -pron v -mod -pers \ft Entonces, de ahí ya Nuiomaraɨ comía gente, ya se volvió malo. \ref Coca.016 \ELANBegin 00:02:56.778 \ELANEnd 00:03:05.578 \tx jaae ñue uurite jaae jɨɨrado uurite komuiyado uurite kome feeireiya \mb jaae ñue uuri -dɨ -e jaae jɨɨra -do uuri -dɨ -e komui -a -do uuri -dɨ -e kome feeirei -a \ge antes bien hablar -ASERT -3S antes oración -INSTR hablar -ASERT -3S nacer.crecer.vivir -NF -INSTR hablar -ASERT -3S persona.humana perderse -NF \ps adv adv v -mod -pers adv n -caso v -mod -pers v -voz -caso v -mod -pers n v -voz \ft Antes hablaba bien, hablaba con palabra de conjuración, hablaba con palabra de vida, pero se envolató. \ref Coca.017 \ELANBegin 00:03:05.578 \ELANEnd 00:03:10.280 \tx jaae Mooma Buinaima ñue ieri ite \mb jaae moo -ma buinai -ma ñue ie -ri i -dɨ -e \ge antes padre -MASC ser.acuático -MASC bien ANAF -CIRC dar -ASERT -3S \ps adv n -gen n -gen adv pron -caso v -mod -pers \ft Antes el Padre Creador, le había entregado bien. \ref Coca.018 \ELANBegin 00:03:10.280 \ELANEnd 00:03:13.120 \tx akie izoi kaɨna fɨnokana bite \mb akie izoi kaɨ -na fɨno -kana bi -dɨ -e \ge ese.que.se.escucha mismo 1Pl -ANC hacer,arreglar -DUR venir -ASERT -3S \ps pron postp pron -caso v -sv.post v -mod -pers \ft De esa misma manera, nos viene haciendo a nosotros. \ref Coca.019 \ELANBegin 00:03:13.120 \ELANEnd 00:03:20.880 \tx meita abɨna onoiri kaɨri ɨnɨñeniiri fiia mei daɨde \mb meita abɨ -na onoi -iri kaɨ -ri ɨnɨ -ñe -no -iri fiia mei daaɨ -dɨ -e \ge entonces.pero REFLEX -ANC conocerse -EXORT 1Pl -CIRC dormir -NEG -IMPER -EXORT solamente entonces decir -ASERT -3S \ps conj pron -caso v -sv.post pron -caso v -sv -mod -sv.post adv conj v -mod -pers \ft Entonces: “hay que estar prevenidos,” nos dice, “no hay que descuidarse,” así nos aconsejó. \ref Coca.020 \ELANBegin 00:03:20.880 \ELANEnd 00:03:32.600 \tx meita akie uai baa fɨmaidɨno omokɨaɨ baa uiñonɨaɨ togonɨaɨ jitɨrede \mb meita akie uai baa fɨmai -dɨno omokɨ -aɨ baa uiño -nɨaɨ togo -nɨaɨ jitɨ -re -dɨ -e \ge entonces.pero ese.que.se.escucha palabra allá guardar -lugar conga -PL allá cocinero(ave) -PL ave.negra -PL negro -POS -ASERT -3S \ps conj pron n pron v -pron n -num pron n -num n -num r.adj -sv -mod -pers \ft Entonces, los que guardaron esa palabra son: las congas, los cocineros (aves negras), y otras aves que quedaron negras (que no tienen pintas). \ref Coca.021 \ELANBegin 00:03:32.600 \ELANEnd 00:03:41.520 \tx baa fɨmaiñedɨno abɨmo jino deeizɨte manue uai jenuitaitiaɨoɨ ɨbabitiaɨoɨ \mb baa fɨmai -ñe -dɨno abɨ -mo jino deeizɨ -dɨ -e manue uai jenuitai -dɨ -aɨoɨ ɨbabi -dɨ -aɨoɨ \ge allá guardar -NEG -lugar cuerpo -LOC fuera verse.marcado -ASERT -3S remedio palabra contaminarse -ASERT -3Pl se.terminó -ASERT -3Pl \ps pron v -sv -pron n -caso adv v -mod -pers n n v -mod -pers v -mod -pers \ft Los que no guardaron (no cumplieron) en su cuerpo quedó marcado lo que ellos experimentaron, se contaminaron, fracasaron. \ref Coca.022 \ELANBegin 00:03:41.520 \ELANEnd 00:03:52.200 \tx meita dɨnori baa neikɨngo dute fiia ua komekɨ chia-chia daɨde ikɨrafuena mameide \mb meita dɨnori baa neikɨngo du -dɨ -e fiia ua komekɨ chia-chia daaɨ -dɨ -e ikɨra -fue -na mamei -dɨ -e \ge entonces.pero de.ahi allá hormiga.arriera mambear -ASERT -3S solamente en.verdad corazón chia-chia decir -ASERT -3S rabia -DISCURSO -MAN simbolizar -ASERT -3S \ps conj conj pron n v -mod -pers adv adv n interj v -mod -pers n -cln -caso v -mod -pers \ft Entonces, de ahí, la hormiga arriera mambeó, y su corazón hablaba chia-chia, era pura rabia. \ref Coca.023 \ELANBegin 00:03:52.200 \ELANEnd 00:03:56.240 \tx dɨnori buru dute aaɨ rɨte \mb dɨnori buru du -dɨ -e aaɨ rɨ -dɨ -e \ge de.ahi buho mambear -ASERT -3S esposa comer.carne -ASERT -3S \ps conj n v -mod -pers n v -mod -pers \ft De ahí, el búho mambeó y se comió a la mujer. \ref Coca.024 \ELANBegin 00:03:56.240 \ELANEnd 00:04:01.840 \tx dɨnori nonodoma dute fiia mei tuade \mb dɨnori nonodoma du -dɨ -e fiia mei tua -dɨ -e \ge de.ahi gusano mambear -ASERT -3S solamente entonces chorrear -ASERT -3S \ps conj n v -mod -pers adv conj v -mod -pers \ft De ahí, el gusano nonódoma mambeó, y le chorreaba. \ref Coca.025 \ELANBegin 00:04:01.840 \ELANEnd 00:04:05.920 \tx dɨnori emaidana dute fiia robirikaide \mb dɨnori emaida -na du -dɨ -e fiia robirikai -dɨ -e \ge de.ahi pescado -MAN mambear -ASERT -3S solamente coquetear -ASERT -3S \ps conj n -caso v -mod -pers adv v -mod -pers \ft De ahí, el pescado emaida mambeó, y andaba molestando (coqueto), \ref Coca.026 \ELANBegin 00:04:05.920 \ELANEnd 00:04:23.840 \tx dɨnori baa nɨɨ ua egaioide jiibibɨrɨ egaioide baa nɨɨ kɨkɨngo iu reɨkɨna mameide \mb dɨnori baa nɨɨ ua egaioi -dɨ -e jiibibɨrɨ egaioi -dɨ -e baa nɨɨ kɨkɨngo iu reɨkɨ -na mamei -dɨ -e \ge de.ahi allá el.mismo en.verdad estar.alumbrando -ASERT -3S mambeadero estar.alumbrando -ASERT -3S allá el.mismo ardilla mico.cotudo brasa -MAN simbolizar -ASERT -3S \ps conj pron pron adv v -mod -pers n v -mod -pers pron pron n n n -caso v -mod -pers \ft De ahí esos que están iluminando, iluminando el mambeadero, esa ardilla y el mico cotudo, que parecen candela (rabia). \ref Coca.027 \ELANBegin 00:04:23.840 \ELANEnd 00:04:36.040 \tx akɨ daaɨitade uai nɨɨ manue fɨmaiñena akɨ jaa jiibina yaguedua akɨ daaɨitade daanɨ ɨbabina \mb akɨ daaɨita -dɨ -e uai nɨɨ manue fɨmai -ñe -a akɨ jaa jiibina yaguedo -a akɨ daaɨita -dɨ -e daanɨ ɨbabi -a \ge escuchado ser.así -ASERT -3S palabra el.mismo remedio guardar -NEG -NF escuchado ya coca irrespetar -NF escuchado ser.así -ASERT -3S solo se.terminó -NF \ps pron adv -mod -pers n pron n v -sv -voz pron adv n n -voz pron adv -mod -pers adv v -voz \ft Así son las consecuencias por no cumplir las reglas, por irrespetar la coca, por ese motivo solos se fracasaron. \ref Coca.028 \ELANBegin 00:04:36.140 \ELANEnd 00:04:50.660 \tx yezika jaa aiyɨ ɨfofe dɨbenemona bite Jumayuema aama jaa mei rɨfide \mb yezika jaa aiyɨ ɨfofe dɨbene -mona bi -dɨ -e Jumayuema aama jaa mei rɨfi -dɨ -e \ge en.ese.momento ya ahora cabecera por.parte.de -PROC venir -ASERT -3S Jumayuema hermano ya entonces ser.devorado -ASERT -3S \ps postp adv adv n postp -caso v -mod -pers np n adv conj v -mod -pers \ft En ese tiempo, entonces, de la cabecera vino el hermano de Jumayuema, y fue devorado. \ref Coca.029 \ELANBegin 00:04:50.760 \ELANEnd 00:05:08.180 \tx akɨ jɨruidoñeniiri daɨna Nuiomaraɨ jiibibɨrɨmo duajiñediaɨoɨ rɨngomo jaai-jaaide Nuiomaraɨ jizamo jaai-jaaidiaɨoɨ imakɨ \mb akɨ jɨrui -do -ñe -no -iri daaɨ -a Nuiomaraɨ jiibibɨrɨ -mo du -a -ji -ñe -dɨ -aɨoɨ rɨngo -mo DUP~ jaai -dɨ -e Nuiomaraɨ jiza -mo DUP~ jaai -dɨ -aɨoɨ imakɨ \ge escuchado lujuria -CAUS -NEG -IMPER -EXORT decir -NF Nuiomaraɨ mambeadero -LOC mambear -NF -LIQUIDO -NEG -ASERT -3Pl mujer -LOC mucho ir -ASERT -3S Nuiomaraɨ hija -LOC mucho ir -ASERT -3Pl 3PL \ps pron r.adj -sv -sv -mod -sv.post v -voz np n -caso v -voz -cln -sv -mod -pers n -caso intens v -mod -pers np n -caso intens v -mod -pers pron \tx rɨfi-rɨfina \mb DUP~ rɨfi -a \ge mucho ser.devorado -NF \ps intens v -voz \ft No hay que andar de mujeriego, se dice; ellos no iban a mambear al mambeadero de Nuiomaraɨ, ellos iban por mujer, por la hija de Nuiomaraɨ era que iban, y se los comían. \ref Coca.030 \ELANBegin 00:05:08.460 \ELANEnd 00:05:14.920 \tx akie izoide rɨte bie jiibina yagueduano \mb akie izoi -dɨ -e rɨ -dɨ -e bie jiibina yaguedo -ano \ge ese.que.se.escucha parecerse -ASERT -3S comer.carne -ASERT -3S éste coca irrespetar -CONCL \ps pron v -mod -pers v -mod -pers pron n n -sv.post \ft Así mismo esa coca devora al que no la respeta. \ref Coca.031 \ELANBegin 00:05:14.920 \ELANEnd 00:05:36.720 \tx meita akɨ dɨnori baie jiibina daaɨi bakadɨmɨe Egoro Okaina e biyamadɨnomo Nirabe Buinaima nirabetaide aɨfide yavebite \mb meita akɨ dɨnori baie jiibina daaɨi baka -dɨ -mɨe Egoro Okaina ie biyama -dɨno -mo Nirabe Buinaima nirabe -ta -i -dɨ -e aɨfi -dɨ -e yavebi -dɨ -e \ge entonces.pero escuchado de.ahi aquello coca de.esta.manera malo -ASERT -MASC Egoro Okaina ANAF tio.materno -lugar -LOC Nirabe Buinaima atractor -CAUS -GEN -ASERT -3S pegar -ASERT -3S ser.encarcelado -ASERT -3S \ps conj pron conj pron n adv adj -mod -gen np pron n -pron -caso np n -sv -sv -mod -pers v -mod -pers v -mod -pers \tx ikɨbite oreñega dɨga fɨmona \mb ikɨ -bi -dɨ -e ore -ñe -ga dɨga fɨmona \ge juansoco -REFLEX -ASERT -3S enviar -NEG -PAS mucho año \ps n -sv -mod -pers v -sv -voz adj n \ft Entonces, de ahí, ese que había dañado de esa forma a la coca, Egoro Okaina, donde su tío materno Nirabe Buinaima quedó encadenado, pegado, quedó encarcelado durante muchos años. \ref Coca.032 \ELANBegin 00:05:36.720 \ELANEnd 00:05:41.880 \tx akɨ nirabetaiyana jiibina yaguedua ɨkoɨnia \mb akɨ nirabe -ta -i -a -na jiibina yaguedo -a ɨkoɨnia \ge escuchado imán -CAUS -GEN -NF -PROC coca irrespetar -NF debido.a \ps pron n -sv -sv -voz -caso n n -voz postp \ft Se quedó encadenado por haber irrespetado la coca. \ref Coca.033 \ELANBegin 00:05:41.880 \ELANEnd 00:05:47.040 \tx dɨnori ee-eede bite e komekɨ uaɨbite \mb dɨnori DUP~ ee -dɨ -e bi -dɨ -e ie komekɨ o -aɨbi -dɨ -e \ge de.ahi mucho llorar -ASERT -3S venir -ASERT -3S ANAFcorazón sacar -ACERC -ASERT -3S \ps conj intens v -mod -pers v -mod -perspronn v -sv -mod -pers \ft De ahí, lloraba para que lo soltaran, y vino a buscar su espíritu (ese que estaba colgado). \ref Coca.034 \ELANBegin 00:05:47.040 \ELANEnd 00:05:55.380 \tx akɨ dɨnori iidɨ uai jaa faidoka Egoro Okaina faidoka e biyama faidoka \mb akɨ dɨnori iidɨ uai jaa faido -ga Egoro Okaina faido -ga ie biyama faido -ga \ge escuchado de.ahi ese palabra ya maldecir -PAS Egoro Okaina maldecir -PAS ANAF tio.materno maldecir -PAS \ps pron conj pron n adv v -voz np v -voz pron n v -voz \ft De ahí, esa palabra (lo que él hizo) fue maldecida, Egoro Okaina fue maldecido por su tío (porque se voló y no regresó más): \ref Coca.035 \ELANBegin 00:05:55.380 \ELANEnd 00:06:08.960 \tx fui komuite monifue urukɨ ua kaɨmafue yoiadɨ uiko kɨrɨkɨ rɨadona jaaitɨo daɨna jaa faidoka akɨ dɨno \mb fui komui -itɨ -e moni -fue urukɨ ua kaɨma -fue yo -iadɨ uiko kɨrɨkɨ rɨado -na jaai -itɨ -o daaɨ -a jaa faido -ga akɨ dɨno \ge terminar vivir -FUT -3S abundar -DISCURSO gente en.verdad sabroso -DISCURSO avisar -COND delante canasto.grande poder -MAN ir -FUT -2S decir -NF ya maldecir -PAS escuchado ahí \ps v v -mod -pers v -cln n adv r.adj -cln v -conj adv n n -caso v -mod -pers v -voz adv v -voz pron pron \ft “La futura generación de vida, cuando hablen de baile a usted será el primero que van a rechazar” (va a ser comida de ellos), así fue que lo maldijo. \ref Coca.036 \ELANBegin 00:06:09.180 \ELANEnd 00:06:38.300 \tx ie meifomo bebenemo jaa nɨɨ ua Jumayuema bite e ua ikɨrite mamerite nɨɨe izoide kue aama ua iyɨi \mb ie meifo -mo bebene -mo jaa nɨɨ ua Jumayuema bi -dɨ -e ie ua ikɨri -dɨ -e mameri -dɨ -e nɨɨe izoi -dɨ -e kue aama ua iyɨi \ge ANAF después -LOC por.este.lado -LOC ya el.mismo en.verdad Jumayuema venir -ASERT -3S ANAF en.verdad rabiar -ASERT -3S investigar -ASERT -3S ése.mismo parecerse -ASERT -3S 1S hermano en.verdad caldo.de.aji \ps pron postp -caso adv -caso adv pron adv np v -mod -pers pron adv v -mod -pers v -mod -pers pron v -mod -pers pron n adv n \tx mutade juiñoi jirode jiibie dute jaa kuena duajitɨkue daɨnano bite \mb muta -dɨ -e juiñoi jiro -dɨ -e jiibie du -dɨ -e jaa kue -na du -ji -dɨ -kue daaɨ -ano bi -dɨ -e \ge mojar.casabe.en.ají -ASERT -3S manicuera beber -ASERT -3S coca mambear -ASERT -3S ya 1S -ANC mambear -ALEJ -ASERT -1S decir -CONCL venir -ASERT -3S \ps v -mod -pers n v -mod -pers n v -mod -pers adv pron -caso v -sv -mod -pers v -sv.post v -mod -pers \ft Después de todo lo anterior ya aparece Jumayuema; él se puso bravo, y se decidió a investigar: “¿Qué clase de alimento mi hermano comió, qué bebida tomó, qué coca mambeó? Yo también voy a mambear, pensando en eso vino (donde Nuiomaraɨ) \ref Coca.037 \ELANBegin 00:06:38.400 \ELANEnd 00:06:50.160 \tx bite jaka raɨnazaɨbide jaa jaae chikɨ daɨna chikɨ mona dobairede o jiza uaɨbitɨkue \mb bi -dɨ -e jaka raɨna -aɨbi -dɨ -e jaa jaae chikɨ daaɨ -a chikɨ mona dobai -re -dɨ -e o jiza o -aɨbi -dɨ -kue \ge venir -ASERT -3S siempre asentarse -ACERC -ASERT -3S ya antes chikɨ decir -NF chikɨ día voltear -POS -ASERT -3S 2S hija sacar -ACERC -ASERT -1S \ps v -mod -pers adv v -sv -mod -pers adv adv n v -voz n n v -sv -mod -pers pron n v -sv -mod -pers \ft El sí vino directo a sentarse en el mambeadero: “No se haga raro, yo vengo es por su hija, de pronto otro se la lleva.” \ref Coca.038 \ELANBegin 00:06:50.160 \ELANEnd 00:06:52.560 \tx oni baa nɨɨe daɨde \mb oni baa nɨɨe daaɨ -dɨ -e \ge aparte allá ése.mismo decir -ASERT -3S \ps adv pron pron v -mod -pers \ft “Pues ahí está,” dijo Nuiomaraɨ \ref Coca.039 \ELANBegin 00:06:52.820 \ELANEnd 00:07:10.900 \tx jɨɨ mei daaɨi kue jaridoñedɨkue mei ua fui nɨne jaaiteita o jɨɨra jɨkanoitɨkue o jiza o komuita o jiza ie o zairitaja uaina \mb jɨɨ mei daaɨi kue jarido -ñe -dɨ -kue mei ua fui nɨne jaai -itɨ -e -ita o jɨɨra jɨkano -itɨ -kue o jiza o komui -ta o jiza ie o zairi -ta -a uai -na \ge sí entonces de.esta.manera 1S afanarse -NEG -ASERT -1S entonces en.verdad terminar ¿para dónde? ir -FUT -3S -CONTFACT 2S oración preguntar -FUT -1S 2S hija 2S crecer -CAUS 2S hija ANAF 2S crecer -CAUS -NF palabra -ANC \ps adv conj adv pron v -sv -mod -pers conj adv v pron v -mod -pers -conj pron n v -mod -pers pron n pron v -sv pron n pron pron v -sv -voz n -caso \tx onoitɨkue afe jira bitɨkue \mb ono -itɨ -kue afe jira bi -dɨ -kue \ge conocer -FUT -1S ése por.eso venir -ASERT -1S \ps v -mod -pers pron postp v -mod -pers \ft “Sí, pero yo no tengo afán, para dónde se va a ir ella; yo voy a preguntar su oración, yo quiero saber cómo usted formó a su hija, con qué palabra usted la crió, por eso vine.” \ref Coca.040 \ELANBegin 00:07:10.920 \ELANEnd 00:07:18.600 \tx daɨde iadɨ ikɨrafue uaiogaɨ faidorite komuiñei daɨde \mb daaɨ -dɨ -e iadɨ ikɨra -fue uaiogaɨ faido -ri -dɨ -e komui -ñe -iza daaɨ -dɨ -e \ge decir -ASERT -3S aunque rabia -DISCURSO guerra maldecir -REPET -ASERT -3S vivir -NEG -EXORT decir -ASERT -3S \ps v -mod -pers conj n -cln n v -sv -mod -pers v -sv -sv.post v -mod -pers \ft Aunque el suegro le habló así, estaba lleno de rabia, quería guerra, maldición, muerte. \ref Coca.041 \ELANBegin 00:07:19.600 \ELANEnd 00:07:45.860 \tx Jumayuema uai ote aa mei jɨfai o jadie jɨɨra jadie mei o ua zairiya jɨɨra jadie izoi ɨko fui o jiza uiñoitɨkue mei onoñedɨkue mei ua \mb Jumayuema uai o -dɨ -e aa mei jɨfai o jadie jɨɨra jadie mei o ua zairi -a jɨɨra jadie izoi ɨko fui o jiza uiño -itɨ -kue mei ono -ñe -dɨ -kue mei ua \ge Jumayuema palabra sacar -ASERT -3S ¡ah! entonces suegro 2S ése oración ése entonces 2S en.verdad crecer -NF oración ése mismo ¡entonces! terminar 2S hija cuidar -FUT -1S entonces conocer -NEG -ASERT -1S entonces en.verdad \ps np n v -mod -pers interj conj n pron pron n pron conj pron adv v -voz n pron postp interj v pron n v -mod -pers conj v -sv -mod -pers conj adv \tx nɨei kue daaɨiriza fiia mei kakareidɨkue \mb nɨei kue daaɨi -ri -iza fiia mei kakarei -dɨ -kue \ge ¿cómo? 1S de.esta.manera -REPET -EXORT solamente entonces prestar.atención -ASERT -1S \ps pron pron adv -sv -sv.post adv conj v -mod -pers \ft Jumayuema le contesta: “Ah, suegro, entonces, ésa es su conjuración, ésa es la forma como usted la crió, así mismo entonces yo la voy a cuidar; pero como yo no se, cómo le voy a responder; solamente estoy escuchando.” \ref Coca.042 \ELANBegin 00:07:45.860 \ELANEnd 00:07:52.260 \tx kue mei zairiya uai jɨaɨe oɨe mei jadie uai kuemo iñede \mb kue mei zairi -a uai jɨaɨ -e oɨe mei jadie uai kue -mo i -ñe -dɨ -e \ge 1S entonces crecer -NF palabra otro -GEN suyo entonces ése palabra 1S -LOC existir -NEG -ASERT -3S \ps pron conj v -voz n adj -cln pron conj pron n pron -caso v -sv -mod -pers \ft “Mi palabra de crecimiento es otra, esa palabra es suya, yo no tengo esa palabra.” \ref Coca.043 \ELANBegin 00:07:52.260 \ELANEnd 00:07:57.480 \tx fiia kakarei ikɨrafue iadɨ fiia kakarei fiia zadaide \mb fiia kakarei ikɨra -fue iadɨ fiia kakarei fiia zadai -dɨ -e \ge solamente prestar.atención rabia -DISCURSO aunque solamente prestar.atención solamente sonreir -ASERT -3S \ps adv v n -cln conj adv v adv v -mod -pers \ft Solamente escuchaba, aunque el suegro le hablaba con rabia, sólo escuchaba y sonreía. \ref Coca.044 \ELANBegin 00:07:58.440 \ELANEnd 00:08:02.580 \tx akie izoi jiibie duga uai bite \mb akie izoi jiibie du -ga uai bi -dɨ -e \ge ese.que.se.escucha mismo coca mambear -PAS palabra venir -ASERT -3S \ps pron postp n v -voz n v -mod -pers \ft Así viene la palabra de mambear coca. \ref Coca.045 \ELANBegin 00:08:02.580 \ELANEnd 00:08:12.620 \tx akɨ dɨnori komuide jɨaɨe dɨona nɨɨ manazue dɨona Jumayuema dɨona uai manaɨde \mb akɨ dɨnori komui -dɨ -e jɨaɨ -e dɨo -na nɨɨ manazue dɨo -na Jumayuema dɨo -na uai manaɨ -dɨ -e \ge escuchado de.ahi nacer -ASERT -3S otro -GEN tabaco -ARBOL el.mismo frío tabaco -ARBOL Jumayuema tabaco -ARBOL palabra enfriar -ASERT -3S \ps pron conj v -mod -pers adj -cln n -cln pron r.adj n -cln np n -cln n v -mod -pers \ft De ahí nació nuevo tabaco, tabaco frío, la palabra de tabaco de Jumayuema es fría, \ref Coca.046 \ELANBegin 00:08:12.620 \ELANEnd 00:08:18.340 \tx uzinide rɨero dɨona nɨɨ ua naɨmekɨ dɨona \mb uzi -ni -dɨ -e rɨero dɨo -na nɨɨ ua naɨmekɨ dɨo -na \ge caliente -NPOS -ASERT -3S fresco tabaco -ARBOL el.mismo en.verdad hierba.dulce tabaco -ARBOL \ps r.adj -sv -mod -pers adj n -cln pron adv n n -cln \ft No es caliente, tabaco fresco, tabaco dulce. \ref Coca.047 \ELANBegin 00:08:19.200 \ELANEnd 00:08:28.560 \tx yezika monaiya yezika ñekore uaji jiibie jii daɨde \mb yezika monai -a yezika ñekore o -ji jiibie jii daaɨ -dɨ -e \ge en.ese.momento amanecer -NF en.ese.momento yerno sacar -ALEJ coca sí decir -ASERT -3S \ps postp v -voz postp n v -sv n adv v -mod -pers \ft En esas, al amanecer, “Yerno, vaya busque coca”; “Bueno,” dijo Jumayuema. \ref Coca.048 \ELANBegin 00:08:29.020 \ELANEnd 00:08:38.980 \tx akɨ dɨnori jiibire komɨnɨre dɨnori yiikore dɨnori ofɨre kɨoiñede \mb akɨ dɨnori jiibi -re komɨnɨ -re dɨnori yiiko -re dɨnori ofɨ -re kɨoi -ñe -dɨ -e \ge escuchado de.ahi coca -MANCHAL humanos -MANCHAL de.ahi planta -MANCHAL de.ahi planta -MANCHAL mirar -NEG -ASERT -3S \ps pron conj n -cln n -cln conj n -cln conj n -cln v -sv -mod -pers \ft En ese tiempo el cocal era gente, en ese tiempo era oculto, era trampa, no se veía. (tres trampas: violación, enfermedad, trampa) \ref Coca.049 \ELANBegin 00:08:40.600 \ELANEnd 00:08:50.040 \tx jadɨ bebeneri nɨɨ kɨraɨkaɨ kue okabi fiia izida faɨna \mb jadɨ bebene -ri nɨɨ kɨraɨkaɨ kue o -kabi fiia izida faɨ -a \ge ahí por.este.lado -CIRC el.mismo árbol.de.yarumo 1S sacar -HAB solamente garabato lanzar -NF \ps pron adv -caso pron n pron v -sv adv n v -voz \ft “Más para acá está el yarumo que yo siempre saco,” pero solamente se encontraba el garabato. \ref Coca.050 \ELANBegin 00:08:51.080 \ELANEnd 00:09:13.900 \tx ie e yoneño ite Jumayuema, kue daɨdɨo ɨimadɨkue daɨdɨo onodɨkue daɨdɨo jaabedɨ kokuitɨo jaabedɨ \mb ie ie yoneño i -dɨ -e Jumayuema kue daaɨ -dɨ -o ɨima -dɨ -kue daaɨ -dɨ -o ono -dɨ -kue daaɨ -dɨ -o jaabe -dɨ kokui -dɨ -o jaabe -dɨ \ge ANAF ANAF espíritu.de.enseñanza existir -ASERT -3S Jumayuema 1S decir -ASERT -2S hombre -ASERT -1S decir -ASERT -2S conocer -ASERT -1S decir -ASERT -2S en.un.momento -ACT1 cocinarse -ASERT -2S en.un.momento -ACT1 \ps pron pron n v -mod -pers np pron v -mod -pers n -mod -pers v -mod -pers v -mod -pers v -mod -pers adv -caso v -mod -pers adv -caso \tx rɨfitɨo raɨre gɨrikɨchi dɨtano jɨɨda kuichiño \mb rɨfi -dɨ -o raɨre gɨrikɨchi dɨ -ta -ano jɨɨ -ta kuichiño \ge ser.devorado -ASERT -2S rápido Mirtacea partir -CAUS -CONCL conjurar -TERM fuetear \ps v -mod -pers adv n v -sv -sv.post v -sv.post v \ft El tenía su espíritu avisador: “Jumayuema, usted que se cree tanto, que dice que es hombre, (que no se deja dominar) que dice que sabe, dentro de poco lo van a cocinar, dentro de poco lo van a devorar, rápido, corte una rama de gɨrikɨchi (una Mirtaceae), conjúrela y fuetee. \ref Coca.051 \ELANBegin 00:09:13.900 \ELANEnd 00:09:20.680 \tx kuichiñuanomona Jumayuemari jiibirena zɨjɨkaide \mb kuichiño -ano -mona Jumayuema -ri jiibi -re -na zɨjɨkai -dɨ -e \ge fuetear -CONCL -PROC Jumayuema -CIRC coca -MANCHAL -MAN tenderse -ASERT -3S \ps v -sv.post -caso np -caso n -cln -caso v -mod -pers \ft Al fuetearlo ante la mirada de él, se transformó en cocal. \ref Coca.052 \ELANBegin 00:09:21.060 \ELANEnd 00:09:30.900 \tx i aiyɨ afenori jɨɨra fakade ofɨre ofɨre yiikore yiikore naɨmekɨe jibíeña daɨde \mb ie aiyɨ afeno -ri jɨɨra faka -dɨ -e ofɨ -re ofɨ -re yiiko -re yiiko -re naɨmekɨ -e jiibi -na daaɨ -dɨ -e \ge ANAF ahora ese.punto -CIRC oración ensayar -ASERT -3S planta -MANCHAL planta -MANCHAL planta -MANCHAL planta -MANCHAL hierba.dulce -GEN coca -ARBOL decir -ASERT -3S \ps pron adv pron -caso n v -mod -pers n -cln n -cln n -cln n -cln n -cln n -cln v -mod -pers \ft Al instante, enseguida él conjura: ofɨre ofɨre yííkore yííkore naɨmekɨe jibíeña, dijo. \ref Coca.053 \ELANBegin 00:09:30.900 \ELANEnd 00:09:40.940 \tx ie zeruide zeruide atɨde atɨde nɨɨnori kɨraɨkaɨ daɨde \mb ie zerui -dɨ -e zerui -dɨ -e atɨ -dɨ -e atɨ -dɨ -e nɨɨno -ri kɨraɨkaɨ daaɨ -dɨ -e \ge ANAF arrancar -ASERT -3S arrancar -ASERT -3S traer -ASERT -3S traer -ASERT -3S ahí -CIRC árbol.de.yarumo decir -ASERT -3S \ps pron v -mod -pers v -mod -pers v -mod -pers v -mod -pers pron -caso n v -mod -pers \ft El raspó, raspó, y trajo. El trajo y dijo: “¿Dónde está el yarumo?” \ref Coca.054 \ELANBegin 00:09:40.940 \ELANEnd 00:09:49.000 \tx eroide iadɨ majaiño jakɨre fiia ua zaife-zaifede \mb eroi -dɨ -e iadɨ majaiño jakɨ -re fiia ua DUP~ zaife -dɨ -e \ge mirar -ASERT -3S aunque aguila.arpía miedoso -POS solamente en.verdad mucho amenazar -ASERT -3S \ps v -mod -pers conj n r.adj -sv adv adv intens v -mod -pers \ft Cuando miró lo que había era un águila, miedosa, lista para atacar. \ref Coca.055 \ELANBegin 00:09:49.660 \ELANEnd 00:10:10.600 \tx Jumayuema kue daaɨizaidɨo onodɨkue daɨdɨo jaa kokuidɨo jaa ua Nuiomaraɨ taɨngojɨ fɨkana itɨo raɨre kuichiño jɨɨda gɨrikɨchido \mb Jumayuema kue daaɨi -ai -dɨ -o ono -dɨ -kue daaɨ -dɨ -o jaa kokui -dɨ -o jaa ua Nuiomaraɨ taɨngojɨ fɨka -a i -dɨ -o raɨre kuichiño jɨɨ -ta gɨrikɨchi -do \ge Jumayuema 1S de.esta.manera -ALEJ -ASERT -2S conocer -ASERT -1S decir -ASERT -2S ya cocinarse -ASERT -2S ya en.verdad Nuiomaraɨ casabe sazonar -NF existir -ASERT -2S rápido fuetear conjurar -TERM Mirtacea -INSTR \ps np pron adv -sv -mod -pers v -mod -pers v -mod -pers adv v -mod -pers adv adv np n v -voz v -mod -pers adv v v -sv.post n -caso \tx dɨtakaiya jɨɨda kuichiñoga kɨraɨkaɨna naidakaide \mb dɨ -ta -kai -a jɨɨ -ta kuichiño -ga kɨraɨkaɨ -na naida -kai -dɨ -e \ge partir -CAUS -EVOL -NF conjurar -TERM fuetear -PAS árbol.de.yarumo -ANC estar.de.pie -EVOL -ASERT -3S \ps v -sv -sv -voz v -sv.post v -voz n -caso v -sv -mod -pers \ft “Jumayuema, usted que se cree tanto, que dice que sabe, ya lo están cocinando, ya usted es el complemento del casabe de Nuiomaraɨ, rápido fuetee, después de conjurar una rama de gɨrikɨchi, arránquela, cúrela y al fuetear se transforma en árbol de yarumo”, (así dijo su espíritu). \ref Coca.056 \ELANBegin 00:10:11.320 \ELANEnd 00:10:19.440 \tx fiia jaa ote abɨri ieɨe faɨkade Jumakaɨ kɨraɨkaɨ \mb fiia jaa o -dɨ -e abɨri ie -ɨe faɨka -dɨ -e juma -kaɨ kɨraɨkaɨ \ge solamente ya sacar -ASERT -3S al.lado ANAF -GEN lanzar -ASERT -3S Juma(mitol.) -YARUMO árbol.de.yarumo \ps adv adv v -mod -pers adv pron -caso v -mod -pers n -cln n \ft El entonces recogió y al lado plantó el suyo, el yarumo de Juma (que no cae). \ref Coca.057 \ELANBegin 00:10:20.080 \ELANEnd 00:10:31.720 \tx akɨ daaɨita komuide jiibina kɨoiñede ie nabai kɨraɨkaɨ kɨoiñede kuichiñoga komuiya \mb akɨ daaɨi -ta komui -dɨ -e jiibina kɨoi -ñe -dɨ -e ie nabai kɨraɨkaɨ kɨoi -ñe -dɨ -e kuichiño -ga komui -a \ge escuchado de.esta.manera -CAUS nacer -ASERT -3S coca mirar -NEG -ASERT -3S ANAF amigo árbol.de.yarumo mirar -NEG -ASERT -3S fuetear -PAS nacer -NF \ps pron adv -sv v -mod -pers n v -sv -mod -pers pron n n v -sv -mod -pers v -voz v -voz \ft De esa manera surgieron, la coca no se veía, y su compañero el yarumo no se veía, al fuetearlos surgieron. \ref Coca.058 \ELANBegin 00:10:31.742 \ELANEnd 00:10:38.962 \tx jakɨrede yoneñoredeita monaitate ofibiñede ɨbabiñede \mb jakɨ -re -dɨ -e yoneño -re -dɨ -e -ita monai -ta -dɨ -e ofibi -ñe -dɨ -e ɨbabi -ñe -dɨ -e \ge miedoso -POS -ASERT -3S espíritu.de.enseñanza -POS -ASERT -3S -CONTFACT amanecer -CAUS -ASERT -3S ser.atrapado -NEG -ASERT -3S se.terminó -NEG -ASERT -3S \ps r.adj -sv -mod -pers n -sv -mod -pers -conj v -sv -mod -pers v -sv -mod -pers v -sv -mod -pers \ft Es peligroso, porque tenía poder (espíritu) los hizo realidad, y no cayó en las trampas. \ref Coca.059 \ELANBegin 00:10:39.477 \ELANEnd 00:10:50.197 \tx dɨnori jaa aiyɨ tirɨnota atɨde reɨaɨ dotaibite dotaibiyanona bote \mb dɨnori jaa aiyɨ tirɨno -ta atɨ -dɨ -e reɨ -aɨ dota -i -bi -dɨ -e dota -i -bi -ano -na bo -dɨ -e \ge de.ahi ya ahora amarrar -TERM traer -ASERT -3S leña -PL botar -GEN -REFLEX -ASERT -3S botar -GEN -REFLEX -CONCL -PROC rajar -ASERT -3S \ps conj adv adv v -sv.post v -mod -pers n -num v -sv -sv -mod -pers v -sv -sv -sv.post -caso v -mod -pers \ft Entonces de ahí. amarró el yarumo y lo trajo, y también trajo leña, y rajó la leña. \ref Coca.060 \ELANBegin 00:10:50.331 \ELANEnd 00:10:57.851 \tx neemei jɨfai o jata daɨde kome ɨdagairoɨ erokaizai \mb neemei jɨfai o jata daaɨ -dɨ -e kome ɨdagairoɨ erokai -ai \ge ¿dónde? suegro 2S hacha decir -ASERT -3S persona.humana pierna voltear.a.mirar -ALEJ \ps pron n pron n v -mod -pers n n v -sv \ft “Suegro, ¿dónde está su hacha?”, dijo. Cuando fue a mirar encontró la pierna de una persona. \ref Coca.061 \ELANBegin 00:10:57.889 \ELANEnd 00:11:13.189 \tx jaa jefo abɨmo e yoneño yote Jumayuema jaa raɨre jaa kokuidɨo jaabedɨ jaabedɨ daɨna jɨɨra faka gɨrikɨchi ie kuichiño \mb jaa jefo abɨ -mo ie yoneño yo -dɨ -e Jumayuema jaa raɨre jaa kokui -dɨ -o jaabe -dɨ jaabe -dɨ daaɨ -a jɨɨra faka gɨrikɨchi ie kuichiño \ge ya oreja al.lado -LOC ANAF espíritu.de.enseñanza avisar -ASERT -3S Jumayuema ya rápido ya cocinarse -ASERT -2S en.un.momento -ACT1 en.un.momento -ACT1 decir -NF oración ensayar Mirtacea ANAF fuetear \ps adv n postp -caso pron n v -mod -pers np adv adv adv v -mod -pers adv -caso adv -caso v -voz n v n pron v \ft Ya el espíritu en el oído le aconsejó: “Jumayuema, rápido, ya lo están cocinando, jáábedɨ jáábedɨ haga esa oración y fuetee con gɨrikɨchi. \ref Coca.062 \ELANBegin 00:11:13.212 \ELANEnd 00:11:17.572 \tx ie kuichiñoga jatana ifikaide iedo jaa reɨe bote \mb ie kuichiño -ga jata -na ifikai -dɨ -e ie -do jaa reɨ -e bo -dɨ -e \ge ANAF fuetear -PAS hacha -MAN convertirse -ASERT -3S ANAF -INSTR ya leña -GEN rajar -ASERT -3S \ps pron v -voz n -caso v -mod -pers pron -caso adv n -cln v -mod -pers \ft El fueteó y se convirtió en hacha, y con ella ya rajó la leña. \ref Coca.063 \ELANBegin 00:11:17.594 \ELANEnd 00:11:23.834 \tx akie izoi Nuiomaraɨ fakatate akie izoi jiibina komena fakatate \mb akie izoi Nuiomaraɨ fakata -dɨ -e akie izoi jiibina kome -na fakata -dɨ -e \ge ese.que.se.escucha mismo Nuiomaraɨ poner.a.prueba -ASERT -3S ese.que.se.escucha mismo coca persona.humana -ANC poner.a.prueba -ASERT -3S \ps pron postp np v -mod -pers pron postp n n -caso v -mod -pers \ft De esa manera Nuiomaraɨ lo ponía a prueba, y de esa manera la coca le pone prueba a uno. \ref Coca.064 \ELANBegin 00:11:24.228 \ELANEnd 00:11:31.568 \tx meita akɨ dɨnomona jaa aiyɨ neemei jɨfai o nooirano \mb meita akɨ dɨno -mona jaa aiyɨ neemei jɨfai o nooi -ra -no \ge entonces.pero escuchado ahí -PROC ya ahora ¿dónde? suegro 2S bañarse -OBJETO -ese.lugar \ps conj pron pron -caso adv adv pron n pron v -cln -pron \ft Entonces, después de eso, “Suegro, ¿dónde usted se baña?” \ref Coca.065 \ELANBegin 00:11:32.015 \ELANEnd 00:11:38.503 \tx feeɨ jadɨ nɨɨe daɨde jadɨ nɨɨnori kue abɨ kue kuidua raofe ite \mb feeɨ jadɨ nɨɨe daaɨ -dɨ -e jadɨ nɨɨno -ri kue abɨ kue kuido -a rao -fe i -dɨ -e \ge colina.abajo ahí ése.mismo decir -ASERT -3S ahí ahí -CIRC 1S cuerpo 1S rascar -NF bejuco -CINTA existir -ASERT -3S \ps adv pron pron v -mod -pers pron pron -caso pron n pron v -voz n -cln v -mod -pers \ft “Allá abajo,” dijo su suegro, “en ese lugar, hay un bejuco con el que me rasco mi cuerpo”. \ref Coca.066 \ELANBegin 00:11:38.637 \ELANEnd 00:11:43.969 \tx eroizaide iadɨ taaɨbɨrɨ daa raofe bɨɨina \mb eroi -ai -dɨ -e iadɨ taaɨ -bɨrɨ daa rao -fe bɨɨi -a \ge mirar -ALEJ -ASERT -3S cuando vacío -patio uno bejuco -CINTA yacer -NF \ps v -sv -mod -pers conj r.adj -cln adv n -cln v -voz \ft Cuando fue a mirar, no había nada, sólo había pedazos de bejuco (boa). \ref Coca.067 \ELANBegin 00:11:44.480 \ELANEnd 00:12:06.000 \tx yezika yoneño yote Jumayuema jaa kokuidɨo jaa ua rɨfidɨo jaa ua rɨgarɨna bɨɨidɨo raɨre daɨde mei gɨrikɨchi \mb yezika yoneño yo -dɨ -e Jumayuema jaa kokui -dɨ -o jaa ua rɨfi -dɨ -o jaa ua rɨgarɨ -na bɨɨi -dɨ -o raɨre daaɨ -dɨ -e mei gɨrikɨchi \ge en.ese.momento espíritu.de.enseñanza avisar -ASERT -3S Jumayuema ya cocinarse -ASERT -2S ya en.verdad ser.devorado -ASERT -2S ya en.verdad despojos -MAN yacer -ASERT -2S rápido decir -ASERT -3S entonces Mirtacea \ps postp n v -mod -pers np adv v -mod -pers adv adv v -mod -pers adv adv n -caso v -mod -pers adv v -mod -pers conj n \tx dɨtanona nane jɨɨda kuichiñoga \mb dɨ -ta -ano -na nane jɨɨ -ta kuichiño -ga \ge partir -CAUS -CONCL -PROC otra.vez conjurar -TERM fuetear -PAS \ps v -sv -sv.post -caso adv v -sv.post v -voz \ft En ese momento, su espíritu le avisa: “Jumayuema, ya lo están cocinando, ya lo devoraron, ya usted es restos, rápido, arranque una rama de gɨrikɨchi, la conjura y fuetea”. \ref Coca.068 \ELANBegin 00:12:06.009 \ELANEnd 00:12:09.526 \tx jaɨnoina zɨjɨkaide iemo nooide \mb jaɨnoi -na zɨjɨkai -dɨ -e ie -mo nooi -dɨ -e \ge agua -MAN convertirse -ASERT -3S ANAF -LOC bañarse -ASERT -3S \ps n -caso v -mod -pers pron -caso v -mod -pers \ft Se convirtió en agua; allí se bañó. \ref Coca.069 \ELANBegin 00:12:10.119 \ELANEnd 00:12:12.110 \tx nooiyano bite \mb nooi -ano bi -dɨ -e \ge bañarse -CONCL venir -ASERT -3S \ps v -sv.post v -mod -pers \ft Se bañó y vino. \ref Coca.070 \ELANBegin 00:12:12.110 \ELANEnd 00:12:22.219 \tx bita zibe ana ñuitade ñuitade iadɨ nane eaiñede \mb bi -ta zibe ana ñuita -dɨ -e ñuita -dɨ -e iadɨ nane eai -ñe -dɨ -e \ge venir -TERM tiesto.para.asar debajo acomodar -ASERT -3S acomodar -ASERT -3S aunque otra.vez calentar -NEG -ASERT -3S \ps v -sv.post n adv v -mod -pers v -mod -pers conj adv v -sv -mod -pers \ft Después de venir, metió leña debajo del tiesto, aunque metió leña no calentaba \ref Coca.071 \ELANBegin 00:12:22.621 \ELANEnd 00:12:28.174 \tx jirari ñuirode Jumayuema akɨ oyena Jumayuema rɨyena \mb jira -ri ñui -ro -dɨ -e Jumayuema akɨ o -yena Jumayuema rɨ -yena \ge por.eso -CIRC meter -OBJ.PL -ASERT -3S Jumayuema escuchado sacar -POT Jumayuema comer.carne -POT \ps postp -caso v -sv -mod -pers np pron v -sv.post np v -sv.post \ft Por eso le metió más leña (el suegro), para capturar a Jumayuema, para devorar a Jumayuema. \ref Coca.072 \ELANBegin 00:12:28.459 \ELANEnd 00:13:00.519 \tx ie abɨna afemɨe onodeza jefo abɨ nane yote Jumayuema kue daaɨizaidio jaa ua rɨfidɨo jaa rɨgarɨnadɨo raɨre jɨɨra \mb ie abɨ -na afemɨe ono -dɨ -e -za jefo abɨ nane yo -dɨ -e Jumayuema kue daaɨi -ai -dɨ -o jaa ua rɨfi -dɨ -o jaa rɨgarɨ -na -dɨ -o raɨre jɨɨra \ge ANAF al.lado -PROC 3Sm conocer -ASERT -3S -ARGUM oreja al.lado otra.vez avisar -ASERT -3S Jumayuema 1S de.esta.manera -ALEJ -ASERT -2S ya en.verdad ser.devorado -ASERT -2S ya despojos -ARBOL -ASERT -2S rápido oración \ps pron postp -caso pron v -mod -pers -conj n postp adv v -mod -pers np pron adv -sv -mod -pers adv adv v -mod -pers adv n -cln -mod -pers adv n \tx faka bie mei ua naɨmekɨikɨ bikɨ reɨkɨ kue manazuekɨ kuemo kákañede bie jirueikɨ daɨna daɨna yezika eaibikaide \mb faka bie mei ua naɨmekɨi -kɨ bi -kɨ reɨkɨ kue manazue -kɨ kue -mo káka -ñe -dɨ -e bie jirue -kɨ daaɨ -a daaɨ -a yezika eai -bi -kai -dɨ -e \ge ensayar éste entonces en.verdad de.hierba.dulce -CANDELA este -CANDELA brasa 1S frío -CANDELA 1S -LOC calentar -NEG -ASERT -3S éste frío -CANDELA decir -NF decir -NF en.ese.momento calentar -REFLEX -EVOL -ASERT -3S \ps v pron conj adv adj -cln adj -cln n pron r.adj -cln pron -caso v -sv -mod -pers pron adj -cln v -voz v -voz postp v -sv -sv -mod -pers \ft Sin embargo, como él ya sabía la intención, su espíritu le avisó al oído: “Jumayuema, usted que se cree tanto, ya lo están devorando, ya usted es restos, rápido haga oración: Esta es candela dulce ésta candela es mi) candela fría, a mí no me quema, ésta es candela de frescura al decir así se calentó. \ref Coca.073 \ELANBegin 00:13:00.676 \ELANEnd 00:13:06.076 \tx eaide iadɨ nɨbaɨ uzinide mamede \mb eai -dɨ -e iadɨ nɨbaɨ uzi -ni -dɨ -e mame -dɨ -e \ge calentar -ASERT -3S aunque tal.vez caliente -NPOS -ASERT -3S nombrar -ASERT -3S \ps v -mod -pers conj conj r.adj -sv -mod -pers v -mod -pers \ft Aunque se calentó él reguló la temperatura para que no fuera muy caliente. \ref Coca.074 \ELANBegin 00:13:06.352 \ELANEnd 00:13:23.672 \tx yezika kaigaide kaigaiya yezika jaa aiyɨ jɨɨra fakade jaa zobera jagɨyɨ jaa dɨtara jagɨyɨ gatara jagɨyɨ mamede Jumayuema \mb yezika kaigai -dɨ -e kaigai -a yezika jaa aiyɨ jɨɨra faka -dɨ -e jaa zo -be -ra jagɨyɨ jaa dɨ -ta -ra jagɨyɨ gata -ra jagɨyɨ mame -dɨ -e Jumayuema \ge en.ese.momento quedar.tostado -ASERT -3S quedar.tostado -NF en.ese.momento ya ahora oración ensayar -ASERT -3S ya asar -HOJA -OBJETO aliento ya partir -CAUS -OBJETO aliento pulverizar -OBJETO aliento nombrar -ASERT -3S Jumayuema \ps postp v -mod -pers v -voz postp adv adv n v -mod -pers adv v -cln -cln n adv v -sv -cln n v -cln n v -mod -pers np \ft En ese momento, ya secó la hoja, al estar bien seca, ya hizo oración: Aliento de hojarasca, ya suena, aliento de partir, aliento de pulverizar así lo instituyó Jumayuema. \ref Coca.075 \ELANBegin 00:13:24.450 \ELANEnd 00:13:26.710 \tx yezika jɨfai daɨde \mb yezika jɨfai daaɨ -dɨ -e \ge en.ese.momento suegro decir -ASERT -3S \ps postp n v -mod -pers \ft En ese momento, “Suegro”, dijo. \ref Coca.076 \ELANBegin 00:13:26.744 \ELANEnd 00:13:29.344 \tx uaidoñe iena eode \mb uaido -ñe ie -na eo -dɨ -e \ge saludar -NEG ANAF -ANC odiar -ASERT -3S \ps v -sv pron -caso v -mod -pers \ft No le respondió, le tenía odio. \ref Coca.077 \ELANBegin 00:13:30.675 \ELANEnd 00:13:37.575 \tx yezika aiyɨ neemei jɨfai o jiibie arɨ ora \mb yezika aiyɨ neemei jɨfai o jiibie arɨ o -ra \ge en.ese.momento ahora ¿dónde? suegro 2S coca arriba sacar -OBJETO \ps postp adv pron n pron n adv v -cln \ft En ese momento, “¿Dónde, suegro, están los implementos para sacar la coca?” \ref Coca.078 \ELANBegin 00:13:38.146 \ELANEnd 00:13:54.586 \tx baɨba nɨɨe baɨba nɨɨdɨ jibíekodo jadɨ nɨɨ jibíeru jadɨ iziraru jadɨ meriko jadɨ jiibiebɨ \mb baɨba nɨɨe baɨba nɨɨ -dɨ jibíeko -do jadɨ nɨɨ jibíeru jadɨ iziraru jadɨ meriko jadɨ jiibie -bɨ \ge más.allá ése.mismo más.allá el.mismo -ACT1 recipiente.para.coca -INSTR ahí el.mismo pilón.de.coca ahí recipiente.de.cernir ahí totuma ahí coca -PALO.GRUESO \ps adv pron adv pron -caso n -caso pron pron n pron n pron n pron n -cln \ft “Allá están, allá está donde saco la coca, allá está el pilón, allá está la olla de cernir, allá está la totuma, allá está el palo del pilar”. \ref Coca.079 \ELANBegin 00:13:54.900 \ELANEnd 00:14:15.700 \tx eroide iadɨ kome kɨraɨko eroide iadɨ kome rɨaɨzi eroide iadɨ kome tagɨyaɨ eroide iadɨ kome jebegoɨ naana kome ɨforaiko \mb eroi -dɨ -e iadɨ kome kɨraɨko eroi -dɨ -e iadɨ kome rɨaɨzi eroi -dɨ -e iadɨ kome tagɨyaɨ eroi -dɨ -e iadɨ kome jebegoɨ naana kome ɨforaiko \ge mirar -ASERT -3S cuando persona.humana costillar mirar -ASERT -3S cuando persona.humana muslo mirar -ASERT -3S cuando persona.humana brazo mirar -ASERT -3S cuando persona.humana estómago todos persona.humana cráneo \ps v -mod -pers conj n n v -mod -pers conj n n v -mod -pers conj n n v -mod -pers conj n n pron n n \ft Al mirar, lo que había era el costillar de una persona (para sacar coca), al mirar, había el muslo de una persona (el pilón), al mirar, había el brazo de una persona (el palo de pilar), al mirar, había el estómago de una persona (la bolsa de cernir), todo eran partes humanas: el cráneo de una persona (la totuma de recibir la coca). \ref Coca.080 \ELANBegin 00:14:16.981 \ELANEnd 00:14:33.801 \tx dɨnori nane Jumayuema jaa ofidɨo jaa rɨfidɨo kue daaɨizaidɨo fɨbidɨkue daɨdɨo raɨre jɨɨda tikaiño naana \mb dɨnori nane Jumayuema jaa ofi -dɨ -o jaa rɨfi -dɨ -o kue daaɨi -ai -dɨ -o fɨbi -dɨ -kue daaɨ -dɨ -o raɨre jɨɨ -ta tikai -no naana \ge de.ahi otra.vez Jumayuema ya ser.capturado -ASERT -2S ya ser.devorado -ASERT -2S 1S de.esta.manera -ALEJ -ASERT -2S acostumbrarse -ASERT -1S decir -ASERT -2S rápido conjurar -TERM dar.papirotazos -IMPER todos \ps conj adv np adv v -mod -pers adv v -mod -pers pron adv -sv -mod -pers v -mod -pers v -mod -pers adv v -sv.post v -mod pron \ft De ahí (su espíritu le avisa): “De nuevo Jumayuema, ya lo capturaron, ya lo devoraron, usted que se cree tanto, usted que se dice invencible, rápido conjure y déle un papirotazo a todo”. \ref Coca.081 \ELANBegin 00:14:33.993 \ELANEnd 00:14:51.751 \tx onoɨ jɨɨda tikaide jaa yezika ja jɨkɨfegɨna merikona yezika jiibiroina yezika jaa aiyɨ jiibibɨ ua jiibibɨna ifikaide \mb onoɨ jɨɨ -ta tikai -dɨ -e jaa yezika *j -a jɨkɨfegɨ -na meriko -na yezika jiibiroi -na yezika jaa aiyɨ jiibibɨ ua jiibibɨ -na ifikai -dɨ -e \ge mano conjurar -TERM dar.papirotazos -ASERT -3S ya en.ese.momento *** -NF canoa.para.sacar.coca -MAN totuma -MAN en.ese.momento bolsa.de.cernir -MAN en.ese.momento ya ahora palo.de.pilar en.verdad palo.de.pilar -MAN convertirse -ASERT -3S \ps n v -sv.post v -mod -pers adv postp *** -voz n -caso n -caso postp n -caso postp adv adv n adv n -caso v -mod -pers \ft El conjuró su mano y le dio papirotazos a todo, y en ese momento se transformaron en canoa para sacar la coca, en totuma, en ese momento, se transformó en bolsa de cernir, en ese momento, el brazo (que era su arma para matar la gente) se transformó en verdadero palo de pilar. \ref Coca.082 \ELANBegin 00:14:51.860 \ELANEnd 00:15:08.420 \tx nia ɨfo oni dotade jaa ɨfo yezika e jiza ikɨde Nuiomaɨkɨ o yoga onona jirari daɨde \mb nia ɨfo oni dota -dɨ -e jaa ɨfo yezika ie jiza ikɨ -dɨ -e Nuiomaɨkɨ o yo -ga ono -a jira -ri daaɨ -dɨ -e \ge entonces cabeza aparte botar -ASERT -3S ya cabeza en.ese.momento ANAF hija regañar -ASERT -3S Nuiomaɨkɨ 2S avisar -PAS conocer -NF por.eso -CIRC decir -ASERT -3S \ps conj n adv v -mod -pers adv n postp pron n v -mod -pers np pron v -voz v -voz postp -caso v -mod -pers \ft Ya Nuiomaraɨ se quedó más bravo; no creía; ya entonces regañó su hija: “Nuiómaɨkɨ, él sabe porque usted le avisó,” dijo. \ref Coca.083 \ELANBegin 00:15:09.070 \ELANEnd 00:15:19.645 \tx kue mei uuriñedɨkue kɨodɨoza omɨkoɨka jiibibɨrɨ raɨidɨ kue dɨga uuriteita kue yoiri \mb kue mei uuri -ñe -dɨ -kue kɨo -dɨ -o -za omɨkoɨ -ka jiibibɨrɨ raɨi -dɨ kue dɨga uuri -dɨ -e -ita kue yo -iri \ge 1S entonces hablar -NEG -ASERT -1S ver.mirar -ASERT -2S -ARGUM 2D -FOCAL mambeadero sentarse -FOCAL 1S con hablar -ASERT -3S -CONTFACT 1S avisar -EXORT \ps pron conj v -sv -mod -pers v -mod -pers -conj pron -caso n v -sv.post pron postp v -mod -pers -conj pron v -sv.post \ft “Yo no he hablado nada, usted ha visto, ustedes dos son los que están sentados en el mambeadero, ¿acaso él ha hablado conmigo para que yo le haya avisado?” \ref Coca.084 \ELANBegin 00:15:19.735 \ELANEnd 00:15:23.653 \tx e jiza nane rɨiakade jofo eroikana \mb ie jiza nane rɨ -aka -dɨ -e jofo eroi -kana \ge ANAF hija otra.vez comer.carne -DESID -ASERT -3S adentro mirar -DUR \ps pron n adv v -sv -mod -pers adv v -sv.post \ft Ya él se volteó contra la hija ya la quería devorar. \ref Coca.085 \ELANBegin 00:15:24.593 \ELANEnd 00:15:39.833 \tx akɨ daaɨita jaaedɨ bite uai rafuena birui kaɨ fɨmaiñenia akɨ daaɨitadena mameide akɨ jaae yetara uai \mb akɨ daaɨita jaae -dɨ bi -dɨ -e uai rafue -na birui kaɨ fɨmai -ñe -iadɨ akɨ daaɨita -dɨ -e -na mamei -dɨ -e akɨ jaae yetara uai \ge escuchado ser.así antes -ACT1 venir -ASERT -3S palabra Palabra -MAN hoy 1Pl dietar.guardar -NEG -COND escuchado ser.así -ASERT -3S -MAN simbolizar -ASERT -3S escuchado antes consejo palabra \ps pron v adv -caso v -mod -pers n n -caso adv pron v -sv -conj pron v -mod -pers -caso v -mod -pers pron adv n n \ft El reglamento de la coca así viene, si en este tiempo no lo cumplimos así nos puede suceder; ésa es la palabra de consejo. \ref Coca.086 \ELANBegin 00:15:39.911 \ELANEnd 00:15:46.617 \tx yezika uurite jɨfai dɨga izire oñede \mb yezika uuri -dɨ -e jɨfai dɨga izire o -ñe -dɨ -e \ge en.ese.momento hablar -ASERT -3S suegro con fuertemente sacar -NEG -ASERT -3S \ps postp v -mod -pers n postp adv v -sv -mod -pers \ft En ese momento, ya habla con el suegro, no lo tomó a mal. \ref Coca.087 \ELANBegin 00:15:46.865 \ELANEnd 00:16:04.645 \tx akɨ jiibie dute kome dueñede fiia kakareide jɨaɨma komuiya uai jɨaɨmɨe jɨɨra uaina mameide daaje izoi komuiñedɨkaɨ \mb akɨ jiibie du -dɨ -e kome due -ñe -dɨ -e fiia kakarei -dɨ -e jɨaɨ -ma komui -a uai jɨaɨ -mɨe jɨɨra uai -na mamei -dɨ -e daaje izoi komui -ñe -dɨ -kaɨ \ge escuchado coca mambear -ASERT -3S persona.humana sufrido -NEG -ASERT -3S solamente prestar.atención -ASERT -3S otro -MASC nacer -NF palabra otro -MASC oración palabra -MAN simbolizar -ASERT -3S mismo mismo nacer -NEG -ASERT -1Pl \ps pron n v -mod -pers n r.adj -sv -mod -pers adv v -mod -pers adj -gen v -voz n adj -gen n n -caso v -mod -pers adj postp v -sv -mod -pers \tx daɨde jaae Jumayuema \mb daaɨ -dɨ -e jaae Jumayuema \ge decir -ASERT -3S antes Jumayuema \ps v -mod -pers adv np \ft La persona que mambea coca no se resiente, solamente escucha: “Esa es palabra ajena, así es la forma de vivir (de manejar) de otro, no nacimos de la misma manera,” así dijo Jumayuema. \ref Coca.088 \ELANBegin 00:16:05.112 \ELANEnd 00:16:21.472 \tx dɨnori jaa aiyɨ kaifo bebeko Juziñamui urukɨ jitó Jebɨkɨ Rɨama bite jaa e onoikaide \mb dɨnori jaa aiyɨ kaifo bebeko Juziñamui urukɨ jitó Jebɨkɨ Rɨama bi -dɨ -e jaa ie onoikai -dɨ -e \ge de.ahi ya ahora arriba de.parte.de.arriba Juziñamui gente persona Jebɨkɨ Rɨama venir -ASERT -3S ya ANAF buscar.problema -ASERT -3S \ps conj adv adv adv adv np n n np v -mod -pers adv pron v -mod -pers \ft De ahí, ya entonces, de arriba del cielo, un hombre de la gente de Juziñamui, Jebɨkɨ Rɨama (un caníbal del cielo), vino, y de una vez le buscó problema. \ref Coca.089 \ELANBegin 00:16:21.739 \ELANEnd 00:16:31.067 \tx Jumayuema nɨbai kue aaɨ o ua kue tɨɨiñedɨkue tɨɨidɨkueita ñeiriza \mb Jumayuema nɨbai kue aaɨ o ua kue tɨɨi -ñe -dɨ -kue tɨɨi -dɨ -kue -ita ñe -iri -za \ge Jumayuema ¿por qué? 1S esposa sacar en.verdad 1S morir -NEG -ASERT -1S morir -ASERT -1S -CONTFACT hacer -EXORT -ARGUM \ps np pron pron n v adv pron v -sv -mod -pers v -mod -pers -conj v -sv.post -conj \ft “Jumayuema, ¿por qué me quitó mi mujer? Yo no estoy muerto, ¿acaso estoy muerto?” [dijo Jebɨkɨ Rɨama] \ref Coca.090 \ELANBegin 00:16:31.318 \ELANEnd 00:16:42.184 \tx jira Jumayuemadɨ oɨedɨ kue mei jiibie dutɨkue oniba afe kue jaaikairiza oɨe jaa onorede \mb jira Jumayuema -dɨ oɨe -dɨ kue mei jiibie du -dɨ -kue oniba afe kue jaai -kai -ri -za oɨe jaa onore -dɨ -e \ge por.eso Jumayuema -ACT1 suyo -ACT1 1S entonces coca mambear -ASERT -1S eso.allá ese 1S ir -EVOL -REPET -ARGUM suyo ya saberse -ASERT -3S \ps postp np -caso pron -caso pron conj n v -mod -pers pron adj pron v -sv -sv -conj pron adv v -mod -pers \ft Por eso, Jumayuema dijo: “Ella es suya; yo mambeo coca, ¿que voy a estar pensando en eso? Ya se sabe que ella es suya.” \ref Coca.091 \ELANBegin 00:16:43.527 \ELANEnd 00:16:49.286 \tx jira e maɨtade e bukoɨde jɨfanoñeno \mb jira ie maɨta -dɨ -e ie bukoɨ -dɨ -e jɨfano -ñe -no \ge por.eso ANAF golpear -ASERT -3S ANAF garrotear -ASERT -3S jugar -NEG -IMPER \ps postp pron v -mod -pers pron v -mod -pers v -sv -mod \ft Por eso, [Jebɨkɨ Rɨama] lo golpeó, lo garroteó. “No juegue, \ref Coca.092 \ELANBegin 00:16:49.325 \ELANEnd 00:16:51.876 \tx kue uruedɨkueita kue jɨfanori \mb kue urue -dɨ -kue -ita kue jɨfano -iri \ge 1S niño -ASERT -1S -CONTFACT 1S jugar -EXORT \ps pron n -mod -pers -conj pron v -sv.post \ft ¿Acaso soy niño para estar jugando?” [dijo Jumayuema]. \ref Coca.093 \ELANBegin 00:16:52.305 \ELANEnd 00:16:57.159 \tx jirari uai ote maɨriñenano jadɨ daaɨi uainadɨo \mb jira -ri uai o -dɨ -e maɨri -ñe -ano jadɨ daaɨi uai -na -dɨ -o \ge por.eso -CIRC palabra sacar -ASERT -3S tener.fuerza -NEG -CONCL ahí de.esta.manera palabra -MAN -ASERT -2S \ps postp -caso n v -mod -pers v -sv -sv.post pron adv n -caso -mod -pers \ft Por eso, [Jebɨkɨ Rɨama] respondió: “Porque usted es flojo usted habla así.” \ref Coca.094 \ELANBegin 00:16:58.008 \ELANEnd 00:17:03.558 \tx kue mei tɨɨiñedɨkue kaadɨkue kue aaɨ o oiakairi \mb kue mei tɨɨi -ñe -dɨ -kue kaa -dɨ -kue kue aaɨ o o -aka -iri \ge 1S entonces morir -NEG -ASERT -1S vivir -ASERT -1S 1S esposa 2S sacar -DESID -EXORT \ps pron conj v -sv -mod -pers v -mod -pers pron n pron v -sv -sv.post \ft “Yo no estoy muerto, yo estoy vivo y quiere quitarme mi mujer” [dijo Jumayuema]. \ref Coca.095 \ELANBegin 00:17:03.575 \ELANEnd 00:17:10.724 \tx akɨ urigaɨ komuiyano uai akɨ dɨnori jaa urifue komuide \mb akɨ uri -gaɨ komui -ano uai akɨ dɨnori jaa urifue komui -dɨ -e \ge escuchado tener.celos -CANASTO nacer -CONCL palabra escuchado de.ahi ya celos nacer -ASERT -3S \ps pron v -cln v -sv.post n pron conj adv n v -mod -pers \ft Así nació la palabra de celos, desde ahí nacieron los celos. \ref Coca.096 \ELANBegin 00:17:11.617 \ELANEnd 00:17:16.852 \tx meita afenori nane e maɨtade e zaikoɨde \mb meita afeno -ri nane ie maɨta -dɨ -e ie zaikoɨ -dɨ -e \ge entonces.pero ese.punto -CIRC otra.vez ANAF golpear -ASERT -3S ANAF pisotear -ASERT -3S \ps conj pron -caso adv pron v -mod -pers pron v -mod -pers \ft Entonces, otra vez lo golpeó y lo pisoteó [Jebɨkɨ Rɨama a Jumayuema]. \ref Coca.097 \ELANBegin 00:17:17.053 \ELANEnd 00:17:20.008 \tx jirari o ikɨriakana \mb jira -ri o ikɨri -aka -a \ge por.eso -CIRC 2S rabiar -DESID -NF \ps postp -caso pron v -sv -voz \ft Por eso: “¿Usted quiere pelea?” [dice Jumayuema] \ref Coca.098 \ELANBegin 00:17:20.226 \ELANEnd 00:17:25.166 \tx akɨ kue kaɨmare kue uuriya kaɨmare iñe \mb akɨ kue kaɨma -re kue uuri -a kaɨma -re i -ñe \ge escuchado 1S sabroso -POS 1S hablar -NF sabroso -POS existir -NEG \ps pron pron r.adj -sv pron v -voz r.adj -sv v -sv \ft “¿Acaso yo estoy hablando cosas buenas? Yo no estoy contento” [dice Jebɨkɨ Rɨama]. \ref Coca.099 \ELANBegin 00:17:25.166 \ELANEnd 00:17:31.146 \tx maɨriñena uai aa daɨde Jumayuema ɨko o ikɨriya neka mei \mb maɨri -ñe -a uai aa daaɨ -dɨ -e Jumayuema ɨko o ikɨri -a neka mei \ge tener.fuerza -NEG -NF palabra ¡ah! decir -ASERT -3S Jumayuema ¡entonces! 2S rabiar -NF ¡a.ver! entonces \ps v -sv -voz n interj v -mod -pers np interj pron v -voz interj conj \ft “Esa es palabra de flojo,” dice Jumayuema, “¿entonces usted quiere pelea? A ver pues.” \ref Coca.100 \ELANBegin 00:17:31.169 \ELANEnd 00:17:46.021 \tx naidakai jiibibɨrɨmona e yɨ-yɨga nɨɨ ua jaae daɨna jɨguidari jaa aiyɨ e faɨtade dɨno guaɨjaide \mb naida -kai jiibibɨrɨ -mona ie DUP~ yɨ -ga nɨɨ ua jaae daaɨ -a jɨguida -ri jaa aiyɨ ie faɨta -dɨ -e dɨno guaɨ -ai -dɨ -e \ge estar.de.pie -EVOL mambeadero -PROC ANAF mucho amenazar -PAS el.mismo en.verdad antes decir -NF bastón -CIRC ya ahora ANAF atravesar -ASERT -3S ahí caer -ALEJ -ASERT -3S \ps v -sv n -caso pron intens v -voz pron adv adv v -voz n -caso adv adv pron v -mod -pers pron v -sv -mod -pers \ft Se levanta del mambeadero, y lo amenazó con su bastón, y lo traspasó, y ahí cayó. \ref Coca.101 \ELANBegin 00:17:46.287 \ELANEnd 00:18:07.667 \tx yezika aiyɨ Nuiomaraɨ uakaide nɨbai kue jiibibɨrɨ daaɨi fɨnoka jɨɨ mei kueiñede feeiñeite rafue mamedɨo jɨɨ mei fuui \mb yezika aiyɨ Nuiomaraɨ uakai -dɨ -e nɨbai kue jiibibɨrɨ daaɨi fɨno -ga jɨɨ mei kue -i -ñe -dɨ -e feei -ñe -itɨ -e rafue mame -dɨ -o jɨɨ mei fuui \ge en.ese.momento ahora Nuiomaraɨ soltar.la.palabra -ASERT -3S ¿por qué? 1S mambeadero de.esta.manera hacer -PAS sí entonces 1S -GEN -NEG -ASERT -3S olvidar -NEG -FUT -3S Palabra nombrar -ASERT -2S sí entonces después \ps postp adv np v -mod -pers pron pron n adv v -voz adv conj pron -sv -sv -mod -pers v -sv -mod -pers n v -mod -pers adv conj adv \tx komuite monifue urukɨ yetamaiye uai fiia akie izoi uai ote \mb komui -itɨ -e moni -fue urukɨ yetamai -ye uai fiia akie izoi uai o -dɨ -e \ge vivir -FUT -3S abundar -DISCURSO gente aconsejar -FUT palabra solamente ese.que.se.escucha mismo palabra sacar -ASERT -3S \ps v -mod -pers v -cln n v -mod n adv pron postp n v -mod -pers \ft En ese momento, Nuiomaraɨ habló: “¿Por qué hicieron eso en mi mambeadero? Sí, pero eso no es mi culpa, lo que usted hizo quedará como ejemplo para que la futura generación de vida aconseje con esa palabra.” Así no más dijo. \ref Coca.102 \ELANBegin 00:18:08.728 \ELANEnd 00:18:38.448 \tx kue mei fiiadɨkue kue onoɨmo iñe daɨde kue onoɨmo ite, kɨodɨo daama mei kue e daɨna maɨridɨkue e daɨna raa \mb kue mei fiia -dɨ -kue kue onoɨ -mo i -ñe daaɨ -dɨ -e kue onoɨ -mo i -dɨ -e kɨo -dɨ -o daa -ma mei kue ie daaɨ -a maɨri -dɨ -kue ie daaɨ -a raa \ge 1S entonces solamente -ASERT -1S 1S mano -LOC existir -NEG decir -ASERT -3S 1S mano -LOC existir -ASERT -3S ver.mirar -ASERT -2S uno -MASC entonces 1S ANAF decir -NF tener.fuerza -ASERT -1S ANAF decir -NF cosa \ps pron conj adv -mod -pers pron n -caso v -sv v -mod -pers pron n -caso v -mod -pers v -mod -pers adv -gen conj pron pron v -voz v -mod -pers pron v -voz n \tx meita iena rɨidote iena rɨidoñede jaa iena raɨñede fuui komuite monifue urukɨ mameriye rafue mei ñeiriza \mb meita ie -na rɨido -dɨ -e ie -na rɨido -ñe -dɨ -e jaa ie -na raɨ -ñe -dɨ -e fuui komui -itɨ -e moni -fue urukɨ mameri -ye rafue mei ñe -iri -za \ge entonces.pero ANAF -ANC defender -ASERT -3S ANAF -ANC defender -NEG -ASERT -3S ya ANAF -ANC excavar -NEG -ASERT -3S después vivir -FUT -3S abundar -DISCURSO gente investigar -FUT Palabra entonces hacer -EXORT -ARGUM \ps conj pron -caso v -mod -pers pron -caso v -sv -mod -pers adv pron -caso v -sv -mod -pers adv v -mod -pers v -cln n v -mod n conj v -sv.post -conj \tx fɨeniñede \mb fɨeni -ñe -dɨ -e \ge malo -NEG -ASERT -3S \ps adv -sv -mod -pers \ft “Yo no tengo nada,” [dijo Jumayuema] “yo no lo tenía en mi mano, ¿lo tenía en mi mano? Usted vio. Con lo que él se creía, con lo que él se sentía poderoso, ¿y esa arma lo defendió? No lo defendió, y tampoco lo sepultó. Esto quedó como ejemplo para la futura generación de vida, no es malo.” \ref Coca.103 \ELANBegin 00:18:39.091 \ELANEnd 00:18:48.208 \tx dɨnori aiyɨ uurite akie izoi bite fɨmaiñega uai jiibina uai \mb dɨnori aiyɨ uuri -dɨ -e akie izoi bi -dɨ -e fɨmai -ñe -ga uai jiibina uai \ge de.ahi ahora hablar -ASERT -3S ese.que.se.escucha mismo venir -ASERT -3S dietar.guardar -NEG -PAS palabra coca palabra \ps conj adv v -mod -pers pron postp v -mod -pers v -sv -voz n n n \ft El siguió hablando: / “Así son las consecuencias de no guardar la palabra, / la palabra de coca.” \ref Coca.104 \ELANBegin 00:18:48.927 \ELANEnd 00:18:57.660 \tx meita afenori jaa aiyɨ uuritiaiyɨnoɨ ɨnɨñeno uajide ɨnɨñeno \mb meita afeno -ri jaa aiyɨ uuri -dɨ -aiyɨnoɨ ɨnɨ -ñe -no uaji -dɨ -e ɨnɨ -ñe -no \ge entonces.pero ese.punto -CIRC ya ahora hablar -ASERT -3Dmasc dormir -NEG -ese.lugar seguir.hablando -ASERT -3S dormir -NEG -ese.lugar \ps conj pron -caso adv adv v -mod -pers v -sv -pron v -mod -pers v -sv -pron \ft Entonces, de ahí, ellos dos hablaron sin dormir, y siguieron hablando sin dormir. \ref Coca.105 \ELANBegin 00:18:57.961 \ELANEnd 00:19:03.324 \tx komekɨ feeiñede Jumayuema kaade \mb komekɨ feei -ñe -dɨ -e Jumayuema kaa -dɨ -e \ge corazón olvidar -NEG -ASERT -3S Jumayuema velar -ASERT -3S \ps n v -sv -mod -pers np v -mod -pers \ft Jumayuema seguía alerta, despierto. \ref Coca.106 \ELANBegin 00:19:04.219 \ELANEnd 00:19:09.459 \tx yezika aiyɨ Nuiomaraɨ fuiraide uaina \mb yezika aiyɨ Nuiomaraɨ fuirai -dɨ -e uai -na \ge en.ese.momento ahora Nuiomaraɨ acabarse -ASERT -3S palabra -ANC \ps postp adv np v -mod -pers n -caso \ft Ya en un punto, a Nuiomaraɨ se le acabó la conversación. \ref Coca.107 \ELANBegin 00:19:09.737 \ELANEnd 00:19:20.013 \tx jɨɨ mei daɨnano jaa yerana e jɨfai ite nɨɨ jiibina nabai daɨna \mb jɨɨ mei daaɨ -ano jaa yera -na ie jɨfai i -dɨ -e nɨɨ jiibina nabai daaɨ -a \ge sí entonces decir -CONCL ya tabaco.en.pasta -ANC ANAF suegro dar -ASERT -3S el.mismo coca amigo decir -NF \ps adv conj v -sv.post adv n -caso pron n v -mod -pers pron n n v -voz \ft Al ver eso, [Jumayuema] le dio ambil a su suegro, que es compañero de la coca. \ref Coca.108 \ELANBegin 00:19:20.544 \ELANEnd 00:19:37.959 \tx yezika dɨobena janotate ero jɨfai kue zairiya kue komuiya uai ori yoitɨkue kue uai uzinide kue uai kaɨmarede kua \mb yezika dɨo -be -na jano -ta -dɨ -e ero -0 jɨfai kue zairi -a kue komui -a uai o -ri yo -itɨ -kue kue uai uzi -ni -dɨ -e kue uai kaɨma -re -dɨ -e ko -a \ge en.ese.momento tabaco -HOJA -ANC inhalar -CAUS -ASERT -3S mirar -IMPER suegro 1S crecer -NF 1S vivir -NF palabra 2S -CIRC avisar -FUT -1S 1S palabra caliente -NPOS -ASERT -3S 1S palabra sabroso -POS -ASERT -3S cortar -NF \ps postp n -cln -caso v -sv -mod -pers v -mod n pron v -voz pron v -voz n pron -caso v -mod -pers pron n r.adj -sv -mod -pers pron n r.adj -sv -mod -pers v -voz \tx uai manaɨde kua uai aruinide \mb uai manaɨ -dɨ -e ko -a uai arui -ni -dɨ -e \ge palabra enfriar -ASERT -3S cortar -NF palabra fastidioso -NPOS -ASERT -3S \ps n v -mod -pers v -voz n r.adj -sv -mod -pers \ft En ese momento le dio a fumar tabaco: “Vea, suegro, yo le voy a contar mi palabra de formación, mi palabra de crecimiento; mi palabra no es caliente, mi palabra es amorosa, mi palabra es fría, mi palabra no trae inquietud.” \ref Coca.109 \ELANBegin 00:19:38.007 \ELANEnd 00:20:00.748 \tx daɨnano Jumayuema aiyɨ uurite uuriya yezika binɨeza fiia chiii daɨ fiia boride fiia rungo-rungode rungora \mb daaɨ -ano Jumayuema aiyɨ uuri -dɨ -e uuri -a yezika bi -nɨe -za fiia *ch -iza -iza -iza daaɨ fiia bori -dɨ -e fiia rungo -rungo -dɨ -e rungo -ra \ge decir -CONCL Jumayuema ahora hablar -ASERT -3S hablar -NF en.ese.momento este -TIERRA -ARGUM solamente *** -EXORT -EXORT -EXORT decir solamente relampaguear -ASERT -3S solamente tronar -SEMILLITA -ASERT -3S tronar -OBJETO \ps v -sv.post np adv v -mod -pers v -voz postp adj -cln -conj adv *** -sv.post -sv.post -sv.post v adv v -mod -pers adv v -cln -mod -pers v -cln \tx bigɨni boriyai bigɨnina aiyɨ kue daɨde kue uai uzinide muriñede buudɨ buu kue uairi dueñede \mb bigɨni bori -a -i bigɨni -na aiyɨ kue daaɨ -dɨ -e kue uai uzi -ni -dɨ -e muri -ñe -dɨ -e buu -dɨ buu kue uai -ri due -ñe -dɨ -e \ge este.suelo relampaguear -NF -genitivo este.suelo -ANC ahora 1S decir -ASERT -3S 1S palabra caliente -NPOS -ASERT -3S quejarse -NEG -ASERT -3S ¿quién? -ACT1 ¿quién? 1S palabra -CIRC sufrido -NEG -ASERT -3S \ps n v -voz -sv.post n -caso adv pron v -mod -pers pron n r.adj -sv -mod -pers v -sv -mod -pers pron -caso pron pron n -caso r.adj -sv -mod -pers \ft Diciendo así, Jumayuema tomó la palabra. Cuando hablaba, esta tierra toda se estremeció, relampagueaba, continuamente relampagueaba: “Tierra de relámpagos, tierra de alumbramiento de los que se creían poderosos, pero mi palabra no es caliente, con ella nadie tiene pesadillas, nadie se ofende por mi palabra.” \ref Coca.110 \ELANBegin 00:20:00.800 \ELANEnd 00:20:19.680 \tx akɨ daaɨitade dɨona uai kaɨmarede naɨmerede jɨɨrana bite fɨnode iya dɨeze akɨ jaae Jumayuema e jɨfai dɨga \mb akɨ daaɨita -dɨ -e dɨo -na uai kaɨma -re -dɨ -e naɨme -re -dɨ -e jɨɨra -na bi -dɨ -e fɨno -dɨ -e i -a dɨeze akɨ jaae Jumayuema ie jɨfai dɨga \ge escuchado ser.así -ASERT -3S tabaco -ARBOL palabra sabroso -POS -ASERT -3S dulce -POS -ASERT -3S oración -MAN venir -ASERT -3S arreglar -ASERT -3S existir -NF en.esta.cantidad escuchado antes Jumayuema ANAF suegro con \ps pron v -mod -pers n -cln n r.adj -sv -mod -pers r.adj -sv -mod -pers n -caso v -mod -pers v -mod -pers v -voz post pron adv np pron n postp \tx uuriya nɨɨ jiibina nabai daɨnano \mb uuri -a nɨɨ jiibina nabai daaɨ -ano \ge hablar -NF el.mismo coca amigo decir -CONCL \ps v -voz pron n n v -sv.post \ft “Así es la palabra de tabaco, amorosa, dulce, viene como palabra de oración, arregla todo lo que existe”. Eso es lo que Jumayuema habló con su suegro, la palabra de tabaco que complementa la palabra de coca. \ref Coca.111 \ELANBegin 00:20:20.066 \ELANEnd 00:20:32.785 \tx meita afenori jaa aiyɨ Nuiomaraɨ ɨɨbite ɨaizaɨna kɨraɨena jobaika jobaibite \mb meita afeno -ri jaa aiyɨ Nuiomaraɨ ɨɨbi -dɨ -e ɨai -aɨ -na kɨraɨ -e -na jobai -ga jobaibi -dɨ -e \ge entonces.pero ese.punto -CIRC ya ahora Nuiomaraɨ ser.amasado -ASERT -3S sal -PL -MAN yarumo -GEN -MAN arder -PAS quemarse -ASERT -3S \ps conj pron -caso adv adv np v -mod -pers n -num -caso n -cln -caso v -voz v -mod -pers \ft Entonces, en esas, ya Nuiomaraɨ fue amasado, fue quemado como sal, como yarumo, se quemó. \ref Coca.112 \ELANBegin 00:20:32.994 \ELANEnd 00:20:51.786 \tx ikɨ reɨkɨ fɨnorai reɨkɨ nɨɨ ua uyibeina reɨkɨ fiokɨi reɨkɨna jaa mamede jaa akɨ jɨɨra akɨ meine jaae rɨride fɨenide ñue \mb ie -kɨ reɨkɨ fɨnora -i reɨkɨ nɨɨ ua uyibei -a reɨkɨ fiokɨ -i reɨkɨ -na jaa mame -dɨ -e jaa akɨ jɨɨra akɨ meine jaae rɨri -dɨ -e fɨeni -dɨ -e ñue \ge ANAF -CANDELA brasa arreglador -GEN brasa el.mismo en.verdad calentar.con.hoja -NF brasa insignia -genitivo brasa -MAN ya nombrar -ASERT -3S ya escuchado oración escuchado otra.vez antes devorar -ASERT -3S malo -ASERT -3S bien \ps pron -cln n r.adj -sv n pron adv n -voz n n -sv.post n -caso adv v -mod -pers adv pron n pron adv adv v -mod -pers adv -mod -pers adv \tx fɨnode \mb fɨno -dɨ -e \ge arreglar -ASERT -3S \ps v -mod -pers \ft Candela, candela purificadora, candela de vida, como candela de insignia de poder, así lo nombró, esa es la conjuración: Esa candela devora lo malo y lo arregla bien. \ref Coca.113 \ELANBegin 00:20:51.883 \ELANEnd 00:20:57.883 \tx afenori uai yɨɨkaide uuriñe uainino raɨide Jumayuema \mb afeno -ri uai yɨɨkai -dɨ -e uuri -ñe uai -ni -no raɨi -dɨ -e Jumayuema \ge ese.punto -CIRC palabra silenciarse -ASERT -3S hablar -NEG palabra -NPOS -ese.lugar sentarse -ASERT -3S Jumayuema \ps pron -caso n v -mod -pers v -sv n -sv -pron v -mod -pers np \ft En ese punto él paró, ya no habló, Jumayuema quedó sentado en silencio. \ref Coca.114 \ELANBegin 00:20:57.913 \ELANEnd 00:21:11.747 \tx yezika daafemona Nuiomaɨkɨ ikɨrite Jumayuema neemei kue moo kue ua namakɨñedɨo kue moo nɨnomo o nɨbaɨa \mb yezika daafe -mona Nuiomaɨkɨ ikɨri -dɨ -e Jumayuema neemei kue moo kue ua namakɨ -ñe -dɨ -o kue moo nɨno -mo o nɨbaɨ -a \ge en.ese.momento mitad -PROC Nuiomaɨkɨ rabiar -ASERT -3S Jumayuema ¿dónde? 1S padre 1S en.verdad gente -NEG -ASERT -2S 1S padre ¿dónde? -LOC 2S perecer -NF \ps postp adv -caso np v -mod -pers np pron pron n pron adv n -sv -mod -pers pron n pron -caso pron v -voz \ft En ese momento, a media noche, Nuiómaɨkɨ [la hija de Nuiomaraɨ] lo regañó: “Jumayuema, ¿dónde está mi papá? Usted no es familia mía, ¿Dónde usted desapareció a mi papá?” \ref Coca.115 \ELANBegin 00:21:12.151 \ELANEnd 00:21:26.784 \tx nɨbaɨñena o moodɨ ɨnɨde kue jitokomedɨkueita kaadɨkue jaae ua aiyue zuruma kaitade ɨnɨeza ɨnɨde \mb nɨbaɨ -ñe -a o moo -dɨ ɨnɨ -dɨ -e kue jitokome -dɨ -kue -ita kaa -dɨ -kue jaae ua aiyo -e zuruma kaita -dɨ -e ɨnɨe -za ɨnɨ -dɨ -e \ge perecer -NEG -NF 2S padre -ACT1 dormir -ASERT -3S 1S muchacho -ASERT -1S -CONTFACT velar -ASERT -1S antes en.verdad grande -GEN danta tumbar -ASERT -3S sueño -ARGUM dormir -ASERT -3S \ps v -sv -voz pron n -caso v -mod -pers pron n -mod -pers -conj v -mod -pers adv adv r.adj -cln n v -mod -pers n -conj v -mod -pers \ft Yo no le hice nada, su papá duerme, yo acaso soy todavía soy joven, yo estoy despierto, pues siendo tan grande la danta y el sueño la tumbó . . . su papá duerme” \ref Coca.116 \ELANBegin 00:21:27.165 \ELANEnd 00:21:35.690 \tx yeradona bɨɨide ɨɨbite nɨɨ fɨenidɨno fɨnoinanona mameide \mb yerado -na bɨɨi -dɨ -e ɨɨbi -dɨ -e nɨɨ fɨeni -dɨno fɨno -i -ano -na mamei -dɨ -e \ge bola.de.ambil -MAN yacer -ASERT -3S ser.amasado -ASERT -3S el.mismo malo -lugar hacer -GEN -CONCL -MAN simbolizar -ASERT -3S \ps n -caso v -mod -pers v -mod -pers pron adv -pron v -sv -sv.post -caso v -mod -pers \ft Estaba en forma de bola de ambil, amasado. Así es que se arregla todo lo malo. \ref Coca.117 \ELANBegin 00:21:35.778 \ELANEnd 00:21:41.671 \tx dɨnori aiyɨ monaiakana jaa ianori uaidote fiia muride \mb dɨnori aiyɨ monai -aka -a jaa ianori uaido -dɨ -e fiia muri -dɨ -e \ge de.ahi ahora amanecer -DESID -NF ya cerca saludar -ASERT -3S solamente quejarse -ASERT -3S \ps conj adv v -sv -voz adv adv v -mod -pers adv v -mod -pers \ft De ahí, ya cerca del amanecer, lo llamó [Jumayuema a su suegro], pero sólo se quejó. \ref Coca.118 \ELANBegin 00:21:42.012 \ELANEnd 00:21:49.488 \tx yezika jaa ua ñue fiuaɨ jɨkuanodo yezika jaa ñeɨrikaide \mb yezika jaa ua ñue fio -aɨ jɨko -ano -do yezika jaa ñeɨrikai -dɨ -e \ge en.ese.momento ya en.verdad bien grillo -PL llamar -CONCL -INSTR en.ese.momento ya reaccionar -ASERT -3S \ps postp adv adv adv n -num v -sv.post -caso postp adv v -mod -pers \ft Cuando ya los grillos comenzaron a cantar, ya [el suegro] se movió. \ref Coca.119 \ELANBegin 00:21:49.923 \ELANEnd 00:22:00.885 \tx nia uurite Jumayuema komuiya uaido zairiya uaido nabedɨ uaido jɨɨra fakade \mb nia uuri -dɨ -e Jumayuema komui -a uai -do zairi -a uai -do nabedɨ uai -do jɨɨra faka -dɨ -e \ge entonces hablar -ASERT -3S Jumayuema vivir -NF palabra -INSTR crecer -NF palabra -INSTR verdadero.propio palabra -INSTR oración ensayar -ASERT -3S \ps conj v -mod -pers np v -voz n -caso v -voz n -caso adj n -caso n v -mod -pers \ft Otra vez habló Jumayuema con palabra de vida, con palabra de crecimiento, con verdadera palabra hizo oración [ya lo resucitó]. \ref Coca.120 \ELANBegin 00:22:00.981 \ELANEnd 00:22:24.566 \tx yezika jaa aiyɨ jɨfai oo jɨfai o ɨnɨa jɨɨ kue ɨnɨa jɨɨ mei jɨfai kue jitokomedɨkueita naɨ mei ɨnɨe kue jeeɨa ua aiyue zuruma kaitade \mb yezika jaa aiyɨ jɨfai oo jɨfai o ɨnɨ -a jɨɨ kue ɨnɨ -a jɨɨ mei jɨfai kue jitokome -dɨ -kue -ita naɨ mei ɨnɨe kue jeeɨ -a ua aiyo -e zuruma kaita -dɨ -e \ge en.ese.momento ya ahora suegro ¡qué! suegro 2S dormir -NF sí 1S dormir -NF sí entonces suegro 1S muchacho -ASERT -1S -CONTFACT todavía entonces sueño 1S pleno -NF en.verdad grande -GEN danta tumbar -ASERT -3S \ps postp adv adv n interj n pron v -voz adv pron v -voz adv conj n pron n -mod -pers -conj conj conj n pron r.adj -voz adv r.adj -cln n v -mod -pers \tx ɨnɨeza ua mei o ɨnɨa \mb ɨnɨe -za ua mei o ɨnɨ -a \ge sueño -ARGUM en.verdad entonces 2S dormir -NF \ps n -conj adv conj pron v -voz \ft En ese momento, “Suegro, suegro, ¿usted se durmió?” “Sí, me dormí.” “Sí, suegro, porque todavía soy muchacho me aguanto el sueño, pues si la danta que es tan grande el sueño la tumba, pues usted se durmió”. \ref Coca.121 \ELANBegin 00:22:25.127 \ELANEnd 00:22:37.659 \tx duere o jiza kue ikɨñedeza ua akɨ nɨnomo o kue nɨbaɨa o kue fa daɨde \mb duere o jiza kue ikɨ -ñe -dɨ -e -za ua akɨ nɨnomo o kue nɨbaɨ -a o kue fa daaɨ -dɨ -e \ge pobremente 2S hija 1S regañar -NEG -ASERT -3S -ARGUM en.verdad escuchado de.qué.manera 2S 1S perecer -NF 2S 1S matar decir -ASERT -3S \ps adv pron n pron v -sv -mod -pers -conj adv pron adv pron pron v -voz pron pron v v -mod -pers \ft “No es poquito lo que su hija me regañó, que dónde yo lo había destruido, que lo había matado.” \ref Coca.122 \ELANBegin 00:22:37.923 \ELANEnd 00:22:51.922 \tx aiyɨ Nuiomaɨkɨ mai aiyɨ eroi Nuiomaɨkɨ mai aiyɨ Nuiomaɨkɨ o moo nɨbaɨ o abɨri jaae dɨnomoi kue ikɨñedɨoza daɨde \ft “Vea, Nuiómaɨkɨ, mire, Nuiómaɨkɨ venga a mirar, Nuiómaɨkɨ, usted tiene que velar mucho por su papá, porque no fue poco lo que usted me regañó,” dijo. \ref Coca.123 \ELANBegin 00:22:52.332 \ELANEnd 00:23:05.732 \tx akɨ dɨnori Nuiomaraɨ meine manaɨ uurite ua uaido nabedɨ uaido nane dɨnori meine \ft De ahí siguiente, Nuiomaraɨ volvió a hablar con palabra fría, con verdadera palabra, otra vez con palabra correcta, de ahí, otra vez. \ref Coca.124 \ELANBegin 00:23:05.793 \ELANEnd 00:23:32.733 \tx akɨ daaɨita kaɨri jaae nanomona bite fɨmaiya uai jiibina uai fɨmaia ñuera fimaiñenia komena nɨbaɨdeza fuitade buu buumona daama komemona ite daɨde Jumayuema \ft “De esa forma, vino desde un principio para nosotros, la palabra de cumplir; la palabra de coca, si se cumple, es buena, porque si no se cumple, lo destruye a uno, lo acaba. ¿Por culpa de quién? Por culpa de uno mismo,” dijo Jumayuema. \ref Coca.125 \ELANBegin 00:23:32.814 \ELANEnd 00:23:44.034 \tx yezika Jumayuema aiyɨ jaa oni ie aaɨ Nuiomaɨkɨ dɨga uurite \ft En ese momento, Jumayuema ya habla aparte con su mujer, Nuiómaɨkɨ. \ref Coca.126 \ELANBegin 00:23:44.179 \ELANEnd 00:23:58.456 \tx nagaiyɨnoɨ ñuera Nuiomaɨkɨ nɨnomo ñue kɨoide yezika Nuiomaɨkɨmona Jumayuema jɨka ñue uzere kɨoide \mb naga -aiyɨnoɨ ñuera Nuiomaɨkɨ nɨnomo ñue kɨoi -dɨ -e yezika Nuiomaɨkɨ -mona Jumayuema jɨka ñue uze -re kɨoi -dɨ -e \ge todos -3Dmasc cosa.buena Nuiomaɨkɨ de.qué.manera bien mirar -ASERT -3S en.ese.momento Nuiomaɨkɨ -PROC Jumayuema lejos bien blanco -POS mirar -ASERT -3S \ps pron -pers n np adv adv v -mod -pers postp np -caso np adv adv r.adj -sv v -mod -pers \ft Los dos se enamoraron, Nuiómaɨkɨ se veía muy bonita, y para Nuiómaɨkɨ, Jumayuema también se veía muy bonito, se veía blanco. \ref Coca.127 \ELANBegin 00:23:58.797 \ELANEnd 00:24:07.757 \tx akɨ Jumayuema dɨbene nɨɨ naazi kome uzerede \mb akɨ Jumayuema dɨbene nɨɨ nazi kome uze -re -dɨ -e \ge escuchado Jumayuema por.parte.de el.mismo piel persona.humana blanco -POS -ASERT -3S \ps pron np postp pron n n r.adj -sv -mod -pers \ft Por parte de Jumayuema la gente que pertenece a él su piel [nazi] es blanca. \ref Coca.128 \ELANBegin 00:24:07.811 \ELANEnd 00:24:14.251 \tx baa Nuiomaraɨ dɨbene nɨɨ jitɨre bite \mb baa Nuiomaraɨ dɨbene nɨɨ jitɨ -re bi -dɨ -e \ge allá Nuiomaraɨ por.parte.de el.mismo negro -POS venir -ASERT -3S \ps pron np postp pron r.adj -sv v -mod -pers \ft Y los que son de parte de Nuiomaraɨ salen negros. \ref Coca.129 \ELANBegin 00:24:14.296 \ELANEnd 00:24:40.658 \tx akɨ dɨnomona Jumayuema uruena mameide kaɨ komuiya rɨadona mameide nɨɨ jiaɨega jɨko komuide nɨɨ uibɨega jɨko komuide nɨɨ \mb akɨ dɨno -mona Jumayuema urue -na mamei -dɨ -e kaɨ komui -a rɨado -na mamei -dɨ -e nɨɨ jiaɨ -e -ga jɨko komui -dɨ -e nɨɨ uibɨ -e -ga jɨko komui -dɨ -e nɨɨ \ge escuchado ahí -PROC Jumayuema niño -MAN simbolizar -ASERT -3S 1Pl nacer -NF poder -MAN simbolizar -ASERT -3S el.mismo rojo -GEN -PAS perro nacer -ASERT -3S el.mismo blancuzco -GEN -PAS perro nacer -ASERT -3S el.mismo \ps pron pron -caso np n -caso v -mod -pers pron v -voz n -caso v -mod -pers pron r.adj -cln -voz n v -mod -pers pron r.adj -cln -voz n v -mod -pers pron \tx dɨnori moguega jɨko komuide \mb dɨnori mogo -e -ga jɨko komui -dɨ -e \ge de.ahi verde-azul -GEN -PAS perro nacer -ASERT -3S \ps conj r.adj -cln -voz n v -mod -pers \ft De ahí, los que son descendencia de Jumayuema [los perros] quedaron como insignia de nosotros [sus colores]: nacieron los perros colorados, nacieron los perros blancuzcos, de ahí, nacieron los perros azules \ref Coca.130 \ELANBegin 00:24:40.772 \ELANEnd 00:24:51.407 \tx akɨ nɨɨe izoi daajena eroiñedɨkaɨ afe naɨedɨkaɨ akɨ jiibina naɨe uai \mb akɨ nɨɨe izoi daaje -na eroi -ñe -dɨ -kaɨ afe naɨe -dɨ -kaɨ akɨ jiibina naɨe uai \ge escuchado ése.mismo mismo el.mismo -MAN parecerse -NEG -ASERT -1Pl ése esencia -ASERT -1Pl escuchado coca esencia palabra \ps pron pron postp pron -caso v -sv -mod -pers pron n -mod -pers pron n n n \ft De la misma manera, no todos somos iguales, aunque somos esa esencia, de esa esencia de coca. \ref Coca.131 \ELANBegin 00:24:51.964 \ELANEnd 00:24:58.784 \tx akɨ dɨnori baa fɨmaiñede namakɨ badaaɨita \mb akɨ dɨnori baa fɨmai -ñe -dɨ -e namakɨ badaaɨi -ta \ge escuchado de.ahi allá dietar.guardar -NEG -ASERT -3S generación de.esa.manera -CAUS \ps pron conj pron v -sv -mod -pers n adv -sv \ft De ahí, esa generación que no guardó se fracasó. \ref Coca.132 \ELANBegin 00:24:58.822 \ELANEnd 00:25:14.931 \tx bebenemo fɨmaide ñue bite maɨriena rɨadona yarokana bite jagɨno nɨɨ jɨguida bobaichera jaae daɨna uai \mb bebene -mo fɨmai -dɨ -e ñue bi -dɨ -e maɨrie -na rɨado -na yaroka -na bi -dɨ -e jagɨno nɨɨ jɨguida bobaichera jaae daaɨ -a uai \ge por.este.lado -LOC dietar.guardar -ASERT -3S bien venir -ASERT -3S fuerza -MAN poder -MAN fuerza -MAN venir -ASERT -3S defensa el.mismo bastón luz antes decir -NF palabra \ps adv -caso v -mod -pers adv v -mod -pers n -caso n -caso n -caso v -mod -pers n pron n n adv v -voz n \ft A los que sí guardaron les fue bien, con fuerza, con conocimiento, con poder vino el respeto, ése es el bastón, la luz. Así quedó dicho. \ref Coca.133 \ELANBegin 00:25:15.124 \ELANEnd 00:25:31.876 \tx akɨ dɨnori jibíe dua yezika jɨaɨma jɨaɨmañede Nuiomaraɨ komoma kɨgɨri merɨrite jiibina merɨde atɨdiaiyɨnoɨ \mb akɨ dɨnori jiibi du -a yezika jɨaɨ -ma jɨaɨ -ma -ñe -dɨ -e Nuiomaraɨ komoma kɨgɨ -ri merɨ -ri -dɨ -e jiibina merɨ -dɨ -e atɨ -dɨ -aiyɨnoɨ \ge escuchado de.ahi coca mambear -NF en.ese.momento otro -MASC otro -MASC -NEG -ASERT -3S Nuiomaraɨ sobrino(hijo.de.hermana) mitad -CIRC robar -REPET -ASERT -3S coca robar -ASERT -3S traer -ASERT -3Dmasc \ps pron conj n v -voz postp adj -gen adj -gen -sv -mod -pers np n n -caso v -sv -mod -pers n v -mod -pers v -mod -pers \ft De ahí siguiente, cuando estaban mambeando coca, otra persona – aunque no era otra persona, era el sobrino (hijo de una hermana) de Nuiomaraɨ – en medio también robó, robó esa palabra de coca y la llevó junto con su hermano [Nuiórekaɨ]. \ref Coca.134 \ELANBegin 00:25:32.405 \ELANEnd 00:25:44.247 \tx atɨda Nuiomaraɨ ikɨriñede fiia zuukaide nɨbaiyɨ daɨde jɨaɨmañedɨkue nɨbai jɨkañega jeruiñedɨkue \mb atɨ -ta Nuiomaraɨ ikɨri -ñe -dɨ -e fiia zuu -kai -dɨ -e nɨbaiyɨ daaɨ -dɨ -e jɨaɨ -ma -ñe -dɨ -kue nɨbai jɨka -ñe -ga jerui -ñe -dɨ -kue \ge traer -TERM Nuiomaraɨ rabiar -NEG -ASERT -3S solamente triste -EVOL -ASERT -3S ¿por qué? decir -ASERT -3S otro -MASC -NEG -ASERT -1S ¿por qué? lejos -NEG -PAS mezquino -NEG -ASERT -1S \ps v -sv.post np v -sv -mod -pers adv r.adj -sv -mod -pers pron v -mod -pers adj -gen -sv -mod -pers pron adv -sv -voz r.adj -sv -mod -pers \ft Se la llevaron, pero Nuiomaraɨ no se enojó, sólo se preocupó: “¿Por qué?” dijo, “Yo no soy un extraño, ¿por qué no lo pidieron? Yo no la mezquino." \ref Coca.135 \ELANBegin 00:25:44.650 \ELANEnd 00:26:03.557 \tx akɨ fɨmairi daɨde yofuete kome dɨno bie o fɨmairi fɨmaiñeniadɨ komemo naamamo iñede daama ua \mb akɨ fɨmai -iri daaɨ -dɨ -e yofue -dɨ -e kome dɨno bie o fɨmai -iri fɨmai -ñe -iadɨ kome -mo naama -mo i -ñe -dɨ -e daa -ma ua \ge escuchado dietar.guardar -EXORT decir -ASERT -3S enseñar -ASERT -3S persona.humana ahí éste 2S dietar.guardar -EXORT dietar -NEG -COND persona.humana -LOC dueño -LOC existir -NEG -ASERT -3S uno -MASC en.verdad \ps pron v -sv.post v -mod -pers v -mod -pers n pron pron pron v -sv.post v -sv -conj n -caso n -caso v -sv -mod -pers adv -gen adv \tx daɨdobite daama ua nɨbaɨbite \mb daɨdo -bi -dɨ -e daama ua nɨbaɨ -bi -dɨ -e \ge envolatarse -REFLEX -ASERT -3S solo en.verdad perecer -REFLEX -ASERT -3S \ps v -sv -mod -pers adv adv v -sv -mod -pers \ft “Esto hay que cumplir,” así dice la persona que instruye: “este punto usted tiene que cumplir, si no lo cumple, es cosa suya, yo no tengo la culpa, usted solo se envolata, usted solo se fracasa.” \ref Coca.136 \ELANBegin 00:26:03.691 \ELANEnd 00:26:06.479 \tx yezika fiia eroide \mb yezika fiia eroi -dɨ -e \ge en.ese.momento solamente mirar -ASERT -3S \ps postp adv v -mod -pers \ft El no más miró [no les llamó la atención]. \ref Coca.137 \ELANBegin 00:26:06.842 \ELANEnd 00:26:22.262 \tx kaɨ meita komedɨkaɨ iñede daanɨ abɨ ruifiruiya daanɨ abɨ ɨaɨruiya daanɨ abɨ zoofianona mameide \mb kaɨ meita kome -dɨ -kaɨ i -ñe -dɨ -e daanɨ abɨ ruifirui -a daanɨ abɨ ɨaɨ -rui -a daanɨ abɨ zoofe -a -no -na mamei -dɨ -e \ge 1Pl entonces.pero persona.humana -ASERT -1Pl existir -NEG -ASERT -3S solo REFLEX rechazar -NF solo REFLEX sucio -ENF -NF solo REFLEX abandonar -NF -ese.lugar -MAN simbolizar -ASERT -3S \ps pron conj n -mod -pers v -sv -mod -pers adv pron v -voz adv pron r.adj -sv -voz adv pron v -voz -pron -caso v -mod -pers \ft Nosotros los humanos no damos, solos nos despreciamos, solos nos odiamos, solos nos abandonamos. \ref Coca.138 \ELANBegin 00:26:22.493 \ELANEnd 00:26:29.673 \tx iidɨ uai jirari yetara uaina ite \mb iidɨ uai jira -ri yetara uai -na i -dɨ -e \ge ese palabra por.eso -CIRC consejo palabra -MAN existir -ASERT -3S \ps pron n postp -caso n n -caso v -mod -pers \ft Porque existe esa palabra dañina, existe la palabra de consejo. \ref Coca.139 \ELANBegin 00:26:29.834 \ELANEnd 00:26:37.194 \tx meita dɨnori Nuiokɨrɨraɨ mei zairiñede Nuiokɨrɨraɨ jebaiere ite \mb meita dɨnori Nuiokɨrɨraɨ mei zairi -ñe -dɨ -e Nuiokɨrɨraɨ jebaie -re i -dɨ -e \ge entonces.pero de.ahi Nuiokɨrɨraɨ entonces crecer -NEG -ASERT -3S Nuiokɨrɨraɨ carnívoro -POS existir -ASERT -3S \ps conj conj np conj v -sv -mod -pers np r.adj -sv v -mod -pers \ft Entonces, de ahí, Nuiókɨrɨraɨ no creció, se quedó enano, Nuiókɨrɨraɨ no podía vivir sin carne. \ref Coca.140 \ELANBegin 00:26:37.208 \ELANEnd 00:26:46.857 \tx ie aama nɨɨ Obiatoɨma fɨmaide ñue akɨ daaɨitade rafue \mb ie aama nɨɨ Obiatoɨma fɨmai -dɨ -e ñue akɨ daaɨita -dɨ -e rafue \ge ANAF hermano el.mismo Obiatoɨma guardar -ASERT -3S bien escuchado ser.así -ASERT -3S Palabra \ps pron n pron np v -mod -pers adv pron v -mod -pers n \ft Su hermano Obiatoɨma sí guardó bien, y no hay nada más que comentar. \ref Coca.141 \ELANBegin 00:26:46.982 \ELANEnd 00:27:00.902 \tx meita enefene Nuiorekaɨ onoɨ dajade tɨzitaite fɨmaiñede merɨri uyibite tɨtofetaide uyika \mb meita enefene Nuiorekaɨ onoɨ daja -dɨ -e tɨzi -ta -i -dɨ -e fɨmai -ñe -dɨ -e merɨ -ri uyi -bi -dɨ -e tɨ -tofe -ta -i -dɨ -e uyi -ga \ge entonces.pero por.otro.lado Nuiorekaɨ mano enderezarse -ASERT -3S parálisis -CAUS -GEN -ASERT -3S guardar -NEG -ASERT -3S robar -REPET cosa.caliente -REFLEX -ASERT -3S amarrar -RAMA -CAUS -GEN -ASERT -3S cosa.caliente -PAS \ps conj adv np n v -mod -pers n -sv -sv -mod -pers v -sv -mod -pers v -sv n -sv -mod -pers v -cln -sv -sv -mod -pers n -voz \ft Por otro lado, a Nuiórekaɨ [el otro hermano] los brazos se le quedaron tiesos, quedó paralizado, no guardó, siguió robando y fue quemado, se despedazó al ser quemado. \ref Coca.142 \ELANBegin 00:27:01.040 \ELANEnd 00:27:15.940 \tx akɨ juzitofe uai dɨga rɨngo komekɨ feeitate ei uaji jagagɨ urukɨ jizatɨaɨ daaɨita fɨnode \mb akɨ juzi -tofe uai dɨga rɨngo komekɨ feei -ta -dɨ -e ei o -ji jagagɨ urukɨ jiza -tɨaɨ daaɨita fɨno -dɨ -e \ge escuchado yuca.brava -RAMA palabra mucho mujer corazón olvidar -CAUS -ASERT -3S madre sacar -ALEJ tiempo.de.mitos gente hija -PL ser.así hacer -ASERT -3S \ps pron n -cln n adj n n v -sv -mod -pers n v -sv n n n -num adv v -mod -pers \ft Con esa palabra de maldad, hizo envolatar y destruir el corazón de muchas mujeres: “Mamá, vaya busque [mujeres]” Así le hizo a las hijas de la generación mitológica. \ref Coca.143 \ELANBegin 00:27:15.960 \ELANEnd 00:27:22.920 \tx akɨ dɨnori kaifo yɨrorite yɨnina jofokaɨ oruide \mb akɨ dɨnori kaifo yɨrori -dɨ -e yɨni -na jofokaɨ orui -dɨ -e \ge escuchado de.ahi arriba pegarse -ASERT -3S murciélagos -ANC caibro estar.lleno -ASERT -3S \ps pron conj adv v -mod -pers n -caso n v -mod -pers \ft De ahí, las convertía en murciélagos y las colgaba de las vigas de la maloca. \ref Coca.144 \ELANBegin 00:27:23.012 \ELANEnd 00:27:29.425 \tx ɨkoɨri Fɨdɨñeni jizari baifide, baifide \mb ɨkoɨri Fɨdɨñeni jiza -ri bai -fi -dɨ -e bai -fi -dɨ -e \ge pero Fɨdɨñeni hija -CIRC encontrar.ver -REFLEX -ASERT -3S encontrar.ver -REFLEX -ASERT -3S \ps conj np n -caso v -sv -mod -pers v -sv -mod -pers \ft A lo último, fue descubierto por causa de la hija de Fɨdɨñeni. \ref Coca.145 \ELANBegin 00:27:29.581 \ELANEnd 00:27:41.795 \tx jaa aiyɨ nɨkaɨrite Fɨdɨñeni onode fɨbide iadɨ komekɨ feeide akɨdɨ uaidɨ biɨiñede \mb jaa aiyɨ nɨkaɨri -dɨ -e Fɨdɨñeni ono -dɨ -e fɨbi -dɨ -e iadɨ komekɨ feei -dɨ -e akɨ -dɨ uai -dɨ biɨi -ñe -dɨ -e \ge ya ahora soñar -ASERT -3S Fɨdɨñeni conocer -ASERT -3S acostumbrarse -ASERT -3S aunque corazón olvidar -ASERT -3S escuchado -ACT1 palabra -ACT1 respetar -NEG -ASERT -3S \ps adv adv v -mod -pers np v -mod -pers v -mod -pers conj n v -mod -pers pron -caso n -caso v -sv -mod -pers \ft Fɨdɨñeni ya soñó [con la hija], y aunque Fɨdɨñeni era sabio y gran conocedor su pensamiento también se envolató. esa maldad no respeta a nadie. \ref Coca.146 \ELANBegin 00:27:42.059 \ELANEnd 00:27:45.986 \tx meita kaairi daɨde rafuemo \mb meita kaa -iri daaɨ -dɨ -e rafue -mo \ge entonces.pero velar -EXORT decir -ASERT -3S Palabra -LOC \ps conj v -sv.post v -mod -pers n -caso \ft Entonces, “Hay que estar alerta,” se dice en la palabra. \ref Coca.147 \ELANBegin 00:27:46.302 \ELANEnd 00:27:52.001 \tx akɨ dɨnori jɨaɨngo eroizaɨbide Fɨdɨñeni aaɨ \mb akɨ dɨnori jɨaɨ -ngo eroi -aɨbi -dɨ -e Fɨdɨñeni aaɨ \ge escuchado de.ahi otro -FEM mirar -ACERC -ASERT -3S Fɨdɨñeni esposa \ps pron conj adj -gen v -sv -mod -pers np n \ft De ahí, la mujer de Fɨdɨñeni vino a visitar a la hija. \ref Coca.148 \ELANBegin 00:27:52.149 \ELANEnd 00:27:57.870 \tx Fɨdɨmaɨkɨ bite iadɨ jizana kɨoñede \mb Fɨdɨmaɨkɨ bi -dɨ -e iadɨ jiza -na kɨo -ñe -dɨ -e \ge Fɨdɨmaɨkɨ venir -ASERT -3S cuando hija -ANC ver.mirar -NEG -ASERT -3S \ps np v -mod -pers conj n -caso v -sv -mod -pers \ft Cuando Fɨdɨmaɨkɨ [la mujer de Fɨdɨñeni] vino, no vio a la hija. \ref Coca.149 \ELANBegin 00:27:58.240 \ELANEnd 00:28:04.251 \tx jaa birui o biya yezika kue ikɨano jaaide kue uaini \mb jaa birui o bi -a yezika kue ikɨ -ano jaai -dɨ -e kue uai -ni \ge ya hoy 2S venir -NF en.ese.momento 1S regañar -CONCL ir -ASERT -3S 1S palabra -NPOS \ps adv adv pron v -voz postp pron v -sv.post v -mod -pers pron n -sv \ft “Apenas que usted venía ella me regañó y se fue, ella no conversa” [le dijo la mamá de Nuiórekaɨ]. \ref Coca.150 \ELANBegin 00:28:04.498 \ELANEnd 00:28:15.381 \tx aa kɨode jaae kue yua rairaɨede rairaɨe rɨidote fuui biite jɨɨ nɨbaɨ nabaini mei jɨaɨngo ite \mb aa kɨo -dɨ -e jaae kue yo -a rairaɨ -e -dɨ -e rairaɨ -e rɨido -dɨ -e fuui bi -itɨ -e jɨɨ nɨbaɨ nabai -ni mei jɨaɨ -ngo i -dɨ -e \ge ¡ah! ver.mirar -ASERT -3S antes 1S avisar -NF perezoso -GEN -ASERT -3S perezoso -GEN ponerse.bravo -ASERT -3S después venir -FUT -3S sí tal.vez amigo -NPOS entonces otro -FEM existir -ASERT -3S \ps interj v -mod -pers adv pron v -voz r.adj -cln -mod -pers r.adj -cln v -mod -pers adv v -mod -pers adv conj n -sv conj adj -gen v -mod -pers \ft “Ah, si ve, yo ya le había advertido, ella es perezosa, por pereza se enoja, después regresará; tal vez porque no tiene compañía [vive aburrida], pero ahí está la otra hermana” [dijo Fɨdɨmaɨkɨ] \ref Coca.151 \ELANBegin 00:28:15.381 \ELANEnd 00:28:38.061 \tx akɨ jaa Fɨdɨñeni fɨnodote fɨnoduanona jiza orede ɨnɨñeniiri jadɨ nɨɨe nogoraɨ eromo raɨide Nuiorekaɨ taaɨ yote ie ei \mb akɨ jaa Fɨdɨñeni fɨnodo -dɨ -e fɨnodo -ano -na jiza ore -dɨ -e ɨnɨ -ñe -no -iri jadɨ nɨɨe nogoraɨ ero -mo raɨi -dɨ -e Nuiorekaɨ taaɨ yo -dɨ -e ie ei \ge escuchado ya Fɨdɨñeni preparar -ASERT -3S preparar -CONCL -PROC hija enviar -ASERT -3S dormir -NEG -IMPER -EXORT ahí ése.mismo olla.grande adentro -LOC sentarse -ASERT -3S Nuiorekaɨ mentira avisar -ASERT -3S ANAF madre \ps pron adv np v -mod -pers v -sv.post -caso n v -mod -pers v -sv -mod -sv.post pron pron n postp -caso v -mod -pers np adv v -mod -pers pron n \tx naɨraɨ abɨdo jiibie dute jɨɨra fakade taaɨnoza fɨgo iiri \mb naɨraɨ abɨdo jiibie du -dɨ -e jɨɨra faka -dɨ -e taaɨno -za fɨgo i -iri \ge gente otra.vez coca mambear -ASERT -3S oración ensayar -ASERT -3S mentira -ARGUM alerta existir -EXORT \ps n adv n v -mod -pers n v -mod -pers n -conj adv v -sv.post \ft Entonces, Fɨdɨñeni preparó a la otra hija, y la envió: “No hay que dormir, ése que está dentro de una olla de barro es Nuiórekaɨ; su mamá miente: “él está mambeando coca con la gente, haciendo curaciones…” es mentira, hay que estar alerta. \ref Coca.152 \ELANBegin 00:28:38.080 \ELANEnd 00:28:41.738 \tx daɨnano jɨɨda dɨogoɨ ite \mb daaɨ -ano jɨɨ -ta dɨogoɨ i -dɨ -e \ge decir -CONCL conjurar -TERM cigarro dar -ASERT -3S \ps v -sv.post v -sv.post n v -mod -pers \ft Diciendo esto, curó un tabaco y le entregó. \ref Coca.153 \ELANBegin 00:28:41.860 \ELANEnd 00:28:54.187 \tx meita ingo Fɨdɨmakona nɨɨ ɨnɨñede tɨɨrite zonirite jukui kuaɨde amegɨni nite \mb meita ingo Fɨdɨmakona nɨɨ ɨnɨ -ñe -dɨ -e tɨɨ -ri -dɨ -e zoni -ri -dɨ -e jukui kuaɨ -dɨ -e amegɨni ni -dɨ -e \ge entonces.pero mujer Fɨdɨmakona el.mismo dormir -NEG -ASERT -3S rallar -REPET -ASERT -3S hacer.casabe -REPET -ASERT -3S veneno mermar -ASERT -3S brazalete tejer -ASERT -3S \ps conj n np pron v -sv -mod -pers v -sv -mod -pers v -sv -mod -pers n v -mod -pers n v -mod -pers \ft Entonces, ella, Fɨdɨmakona no dormía, rallaba, hacía casabe, mermaba manicuera, tejía brazalete. \ref Coca.154 \ELANBegin 00:28:54.420 \ELANEnd 00:29:00.561 \tx yezika ɨnɨra jinɨngo fɨnode Nuiorekaɨ akɨ ɨnɨere ite \mb yezika ɨnɨ -ra jinɨngo fɨno -dɨ -e Nuiorekaɨ akɨ ɨnɨe -re i -dɨ -e \ge en.ese.momento dormir -OBJETO remedio.de.sueño hacer -ASERT -3S Nuiorekaɨ escuchado sueño -POS dar -ASERT -3S \ps postp v -cln n v -mod -pers np pron n -sv v -mod -pers \ft En ese momento, Nuiórekaɨ sopló tabaco de sueño, para que le diera sueño. \ref Coca.155 \ELANBegin 00:29:01.220 \ELANEnd 00:29:06.332 \tx dɨogoɨ januano ɨnɨe raɨjikaide akɨ jiude \mb dɨogoɨ jano -ano ɨnɨe raɨjikai -dɨ -e akɨ jiu -dɨ -e \ge cigarro inhalar -CONCL sueño quitar -ASERT -3S escuchado espantar -ASERT -3S \ps n v -sv.post n v -mod -pers pron v -mod -pers \ft Cuando se fuma tabaco el sueño se quita, lo espanta. \ref Coca.156 \ELANBegin 00:29:06.500 \ELANEnd 00:29:09.820 \tx dɨonaka jiunotɨ ɨnɨñede \mb dɨo -na -ka jiu -no -dɨ ɨnɨ -ñe -dɨ -e \ge tabaco -ARBOL -FOCAL espantar -MOMENT -FOCAL dormir -NEG -ASERT -3S \ps n -cln -caso v -sv -sv.post v -sv -mod -pers \ft Es el tabaco el que lo espanta, no durmió. \ref Coca.157 \ELANBegin 00:29:09.980 \ELANEnd 00:29:25.265 \tx meita dɨnori jaa nɨɨ oni aiyɨ monaide neemei o jito mei bedaaɨi daɨngo kue ifɨrena zuure itɨkue \mb meita dɨnori jaa nɨɨ oni aiyɨ monai -dɨ -e neemei o jito mei bedaaɨi daaɨ -ngo kue i -fɨre -na zuure i -dɨ -kue \ge entonces.pero de.ahi ya el.mismo aparte ahora amanecer -ASERT -3S ¿dónde? 2S hijo entonces de.esta.manera decir -FEM 1S existir -HAB -ANC triste existir -ASERT -1S \ps conj conj adv pron adv adv v -mod -pers pron pron n conj adv v -gen pron v -sv -caso adv v -mod -pers \ft Entonces, de ahí, ya cuando amaneció, “¿Dónde está su hijo? Yo aquí me la paso sola, estoy triste” [dijo Fɨdɨmakona a su suegra]. \ref Coca.158 \ELANBegin 00:29:25.340 \ELANEnd 00:29:33.380 \tx naɨraɨ abɨdo jiibie dute komekɨñeno jadɨ kue jito kɨnaikuizɨ ɨnɨri \mb naɨraɨ abɨdo jiibie du -dɨ -e komekɨ -ñe -no jadɨ kue jito kɨnaikuizɨ ɨnɨ -iri \ge gente otra.vez coca mambear -ASERT -3S corazón -NEG -IMPER ahí 1S hijo hamaquita dormir -EXORT \ps n adv n v -mod -pers n -sv -mod pron pron n n v -sv.post \ft “El está mambeando coca con la gente, no lo piense, ahí está la hamaca de mi hijo, duerma” [le dijo la suegra]. \ref Coca.159 \ELANBegin 00:29:33.380 \ELANEnd 00:29:37.622 \tx ɨnɨñede akɨ rɨngoza ɨnɨñenano \ft No durmió, aquí es donde la mujer no tiene que dormir. \ref Coca.160 \ELANBegin 00:29:38.480 \ELANEnd 00:29:56.160 \tx meita uafue daɨnano kaifo joobikaide joobikaiya yezika nogoraɨ eromo taarurururu daɨde jofokaɨ jɨɨedo baɨ jorode \mb meita uafue daaɨ -ano kaifo joobi -kai -dɨ -e joobi -kai -a yezika nogoraɨ ero -mo taarurururu daaɨ -dɨ -e jofokaɨ jɨɨe -do baɨ joro -dɨ -e \ge entonces.pero verdad decir -CONCL arriba acomodarse -EVOL -ASERT -3S acomodarse -EVOL -NF en.ese.momento olla.grande adentro -LOC taarurururu decir -ASERT -3S caibro travesaño -INSTR más.allá gatear -ASERT -3S \ps conj n v -sv.post adv v -sv -mod -pers v -sv -voz postp n postp -caso interj v -mod -pers n n -caso adv v -mod -pers \ft Haciendo que iba a dormir, se acostó en la hamaca, al acostarse, dentro de la olla sonó taarurururu y por las vigas vino gateando [como era boa]. \ref Coca.161 \ELANBegin 00:29:56.180 \ELANEnd 00:30:04.974 \tx nuiona biya yezika irai fuunote meine nogoraɨ eromo raɨnazaide \mb nuio -na bi -a yezika irai fuuno -dɨ -e meine nogoraɨ ero -mo raɨna -ai -dɨ -e \ge boa -MAN venir -NF en.ese.momento fogón soplar -ASERT -3S otra.vez olla.grande adentro -LOC asentarse -ALEJ -ASERT -3S \ps n -caso v -voz postp n v -mod -pers adv n postp -caso v -sv -mod -pers \ft Cuando venía la boa ella sopló el fogón y otra vez fue a meterse a la olla. \ref Coca.162 \ELANBegin 00:30:13.900 \ELANEnd 00:30:26.500 \tx kɨode jaa rafuena kakade ebuiño ɨba oite akɨ jaa ebuiño jufidote \mb kɨo -dɨ -e jaa rafue -na kaka -dɨ -e ebuiño ɨba o -itɨ -e akɨ jaa ebuiño jufido -dɨ -e \ge ver.mirar -ASERT -3S ya Palabra -ANC escuchar -ASERT -3S hermana(de.mujer) pago sacar -FUT -3S escuchado ya hermana(de.mujer) reclamar -ASERT -3S \ps v -mod -pers adv n -caso v -mod -pers n n v -mod -pers pron adv n v -mod -pers \ft Ya ella vio, ya se dio cuenta como actuaba él, ya se va vengar por la hermana. ella ya reclama por la hermana. \ref Coca.163 \ELANBegin 00:30:26.960 \ELANEnd 00:30:44.431 \tx meita monaiyanori jofo ero ñaɨte ɨaɨrede kue bedaaɨi iñedɨkue daɨnano jofo ero jiorite jofo ero ite jaɨnoi jofo \mb meita monai -ano -ri jofo ero ñaɨ -dɨ -e ɨaɨ -re -dɨ -e kue bedaaɨi i -ñe -dɨ -kue daaɨ -ano jofo ero jiori -dɨ -e jofo ero i -dɨ -e jaɨnoi jofo \ge entonces.pero amanecer -CONCL -CIRC adentro adentro barrer -ASERT -3S sucio -POS -ASERT -3S 1S de.esta.manera existir -NEG -ASERT -1S decir -CONCL adentro adentro sacudir -ASERT -3S adentro adentro existir -ASERT -3S agua adentro \ps conj v -sv.post -caso adv postp v -mod -pers r.adj -sv -mod -pers pron adv v -sv -mod -pers v -sv.post adv postp v -mod -pers adv postp v -mod -pers n adv \tx ero rekuide fuite \mb ero rekui -dɨ -e fui -dɨ -e \ge adentro asperjar -ASERT -3S terminar -ASERT -3S \ps postp v -mod -pers v -mod -pers \ft Entonces, al amanecer, barrió la casa, esto está sucio, de esta forma yo no vivo; diciendo así, sacudió dentro de la casa, y el agua que había la asperjó por la casa y la acabó. \ref Coca.164 \ELANBegin 00:30:44.740 \ELANEnd 00:30:53.400 \tx dɨnori e jɨfaiño okuide yokofedo jaɨnoina yokofedo uaji daɨde \mb dɨnori ie jɨfaiño okui -dɨ -e yokofe -do jaɨnoi -na yokofe -do o -ji daaɨ -dɨ -e \ge de.ahi ANAF suegra mandar -ASERT -3S colador -INSTR agua -ANC colador -INSTR sacar -ALEJ decir -ASERT -3S \ps conj pron n v -mod -pers n -caso n -caso n -caso v -sv v -mod -pers \ft De ahí, mandó a su suegra a traer agua con un balay, “Vaya traiga,” dijo. \ref Coca.165 \ELANBegin 00:30:53.800 \ELANEnd 00:30:57.760 \tx uajide jofo ero iji iraimo zotade \mb o -ji -dɨ -e jofo ero ie -ji irai -mo zota -dɨ -e \ge sacar -ALEJ -ASERT -3S adentro adentro ANAF -LIQUIDO fogón -LOC hacer.hervir -ASERT -3S \ps v -sv -mod -pers adv postp pron -cln n -caso v -mod -pers \ft Fue a traer, y ella puso a hervir el agua que había reservado. \ref Coca.166 \ELANBegin 00:30:57.860 \ELANEnd 00:31:05.960 \tx raiñode iidɨ nogoraɨ ero raiñode raiñode iadɨ fiia jakɨre nɨɨ Nuiorekaɨ \mb raiño -dɨ -e iidɨ nogoraɨ ero raiño -dɨ -e raiño -dɨ -e iadɨ fiia jakɨ -re nɨɨ Nuiorekaɨ \ge levantar -ASERT -3S ese olla.grande adentro levantar -ASERT -3S levantar -ASERT -3S cuando solamente miedoso -POS el.mismo Nuiorekaɨ \ps v -mod -pers pron n postp v -mod -pers v -mod -pers conj adv r.adj -sv pron np \ft Ella levantaba todo, buscando, ella levantó la tapa de esa olla, al levantar, daba miedo ese Nuiórekaɨ. \ref Coca.167 \ELANBegin 00:31:06.160 \ELANEnd 00:31:20.679 \tx jɨɨ bee jɨaɨ iyuirei kue mei mei kue ebuiño kue mei itɨkue daɨde kue iñedɨkueita ñeiriza neka mei uafueniadɨ \mb jɨɨ bee jɨaɨ iyui -re -i kue mei mei kue ebuiño kue mei i -dɨ -kue daaɨ -dɨ -e kue i -ñe -dɨ -kue -ita ñe -iri -za neka mei uafue -iadɨ \ge sí éste.es otro arisco -POS -GEN 1S entonces entonces 1S hermana(de.mujer) 1S entonces existir -ASERT -1S decir -ASERT -3S 1S existir -NEG -ASERT -1S -CONTFACT hacer -EXORT -ARGUM ¡a.ver! entonces verdad -COND \ps adv pron adj r.adj -sv -sv pron conj conj pron n pron conj v -mod -pers v -mod -pers pron v -sv -mod -pers -conj v -sv.post -conj interj conj n -conj \ft “Aquí está, vamos a ver si es tan poderoso, yo, hermana, yo estoy,” dijo, “acaso yo no estoy, a ver, vamos a ver si es verdad.” \ref Coca.168 \ELANBegin 00:31:20.780 \ELANEnd 00:31:31.437 \tx akɨ dɨnori jaa aiyɨ yokofedo uajiya abɨna jaɨnoi zoo daɨde akɨ yurako komuiya jiyakɨ \mb akɨ dɨnori jaa aiyɨ yokofe -do o -ji -a abɨ -na jaɨnoi zoo daaɨ -dɨ -e akɨ yurako komui -a jiyakɨ \ge escuchado de.ahi ya ahora colador -INSTR sacar -ALEJ -NF al.lado -PROC agua ¡zoo! decir -ASERT -3S escuchado diarrea nacer -NF raíz.principio \ps pron conj adv adv n -caso v -sv -voz postp -caso n interj v -mod -pers pron n v -voz n \ft De ahí, ya cuando fue a buscar agua con el balay, el agua pasaba derecho; ahí es el origen de la diarrea (cólera). \ref Coca.169 \ELANBegin 00:31:31.540 \ELANEnd 00:31:55.080 \tx dɨnori jaa aiyɨ kokuide kokuiya faiberue yɨɨnota oni nogoraɨ raiñokaiyano iidɨ uyi totade dɨnori ñabɨbite tɨɨide \mb dɨnori jaa aiyɨ kokui -dɨ -e kokui -a faibe -rue yɨɨno -ta oni nogoraɨ raiño -kai -ano iidɨ uyi to -ta -dɨ -e dɨnori ñabɨbi -dɨ -e tɨɨi -dɨ -e \ge de.ahi ya ahora cocinarse -ASERT -3S cocinarse -NF hoja.de.yarumo.blanca -PERT recibir -TERM aparte olla.grande levantar -EVOL -CONCL ese cosa.caliente derramar -CAUS -ASERT -3S de.ahi achicharrarse -ASERT -3S morir -ASERT -3S \ps conj adv adv v -mod -pers v -voz n -cln v -sv.post adv n v -sv -sv.post pron n v -sv -mod -pers conj v -mod -pers v -mod -pers \tx fuiraide nɨkaɨbite dɨtofetaide \mb fuirai -dɨ -e nɨkaɨbi -dɨ -e dɨtofetai -dɨ -e \ge acabarse -ASERT -3S ser.descubierto -ASERT -3S despedazarse -ASERT -3S \ps v -mod -pers v -mod -pers v -mod -pers \ft De ahí siguiente, ya hirvió el agua; ella cogió una hoja de yarumo blanco destapó la olla de barro y echó el agua hirviendo; ahí se achicharró, murió, se acabó, fue destruido, se despedazó. \ref Coca.170 \ELANBegin 00:31:55.180 \ELANEnd 00:32:04.972 \tx akɨ nɨɨ iaɨoɨ daɨna jaa eronetɨko bite daɨna manuena mameibikaide \mb akɨ nɨɨ iaɨoɨ daaɨ -a jaa eronetɨko bi -dɨ -e daaɨ -a manue -na mamei -bi -kai -dɨ -e \ge escuchado el.mismo 3Pl decir -NF ya enfermedad.estomacal venir -ASERT -3S decir -NF remedio -MAN simbolizar -REFLEX -EVOL -ASERT -3S \ps pron pron pron v -voz adv n v -mod -pers v -voz n -caso v -sv -sv -mod -pers \ft Eso es lo que la gente dice que cuando hay enfermedad estomacal con agua caliente se cura. \ref Coca.171 \ELANBegin 00:32:05.580 \ELANEnd 00:32:15.080 \tx dɨnona baa oni jɨaɨe e aama Nuiokɨrɨraɨ Añairu daɨna \mb dɨno -na baa oni jɨaɨ -e ie aama Nuiokɨrɨraɨ Añairu daaɨ -a \ge ahí -PROC allá aparte otro -GEN ANAF hermano Nuiokɨrɨraɨ Añairu decir -NF \ps pron -caso pron adv adj -cln pron n np np v -voz \ft De ahí, sigue el otro hermano, Nuiókɨrɨraɨ, que le dicen Añairu (muy rebelde). \ref Coca.172 \ELANBegin 00:32:15.220 \ELANEnd 00:32:20.940 \tx daaje izoi jefairede meita akɨ jɨaɨe \mb daaje izoi jefai -re -dɨ -e meita akɨ jɨaɨ -e \ge mismo mismo carnívoro -POS -ASERT -3S entonces.pero escuchado otro -GEN \ps adj postp r.adj -sv -mod -pers conj pron adj -cln \ft También era carnívoro, pero de otra comida. \ref Coca.173 \ELANBegin 00:32:20.960 \ELANEnd 00:32:38.221 \tx dɨnori e ofaiño kɨotaga akɨ dɨnori ofaiño kɨotaga feeitañede jɨkanote maikajɨ juzitofe uai jɨkano nɨɨe kue guiri \mb dɨnori ie ofaiño kɨo -ta -ga akɨ dɨnori ofaiño kɨo -ta -ga feei -ta -ñe -dɨ -e jɨkano -dɨ -e maika -jɨ juzi -tofe uai jɨkano nɨɨe kue gui -iri \ge de.ahi ANAF cuñada ver.mirar -CAUS -PAS escuchado de.ahi cuñada ver.mirar -CAUS -PAS olvidar -CAUS -NEG -ASERT -3S preguntar -ASERT -3S yuca.de.comer -SEMILLA yuca.brava -RAMA palabra preguntar ése.mismo 1S comer -EXORT \ps conj pron n v -sv -voz pron conj n v -sv -voz v -sv -sv -mod -pers v -mod -pers n -cln n -cln n v pron pron v -sv.post \ft De ahí, su cuñada [la mujer de Jadabekaɨ] lo hizo probar, de ahí, lo que la cuñada le hizo probar no lo olvidó; preguntó por ese alimento que ella le dio, preguntó por el nombre de esa planta: “¿cuál voy a comer?” \ref Coca.174 \ELANBegin 00:32:38.380 \ELANEnd 00:32:51.721 \tx jirari rɨngozadɨ ɨimana kɨotañe kɨotajanori feeitañede zefuirede uai daɨna rafue komuide \mb jira -ri rɨngoza -dɨ ɨima -na kɨota -ñe kɨota -ano -ri feei -ta -ñe -dɨ -e zefui -re -dɨ -e uai daaɨ -a rafue komui -dɨ -e \ge por.eso -CIRC mujer.joven -ACT1 hombre -ANC hacer.probar -NEG hacer.probar -CONCL -CIRC olvidar -CAUS -NEG -ASERT -3S sufrir -POS -ASERT -3S palabra decir -NF Palabra nacer -ASERT -3S \ps postp -caso n -caso n -caso v -sv v -sv.post -caso v -sv -sv -mod -pers v -sv -mod -pers n v -voz n v -mod -pers \ft Por eso, una mujer no tiene que hacer probar a un hombre, porque si prueba no se olvida, y se vuelve cansón, ahí nace ese consejo. \ref Coca.175 \ELANBegin 00:32:51.900 \ELANEnd 00:33:01.169 \tx dɨnori jaa aiyɨ kaɨmare fuemo baɨide ore mirɨngo mɨnɨka juzitofe \mb dɨnori jaa aiyɨ kaɨma -re fue -mo baɨi -dɨ -e ore mirɨngo mɨnɨka juzi -tofe \ge de.ahi ya ahora sabroso -POS boca -LOC caer -ASERT -3S enviar hermana ¿qué? yuca.brava -RAMA \ps conj adv adv r.adj -sv n -caso v -mod -pers v n pron n -cln \ft Cuando ella le dio de probar, a él le supo delicioso: “Oiga, hermana, ¿cuál mata de yuca es?” \ref Coca.176 \ELANBegin 00:33:01.180 \ELANEnd 00:33:05.603 \tx jodonoko juzitofe neikɨngo juzitofe \mb jodonoko juzi -tofe neikɨngo juzi -tofe \ge guacharaca yuca.brava -RAMA hormiga.arriera yuca.brava -RAMA \ps n n -cln n n -cln \ft “Yuca de guacharaca, yuca de hormiga arriera” [respondía ella]. \ref Coca.177 \ELANBegin 00:33:05.680 \ELANEnd 00:33:12.041 \tx biedɨ mɨnɨka juzitofe akɨ juzitofe mamekɨ nane \mb bie -dɨ mɨnɨka juzi -tofe akɨ juzi -tofe mamekɨ nane \ge éste -ACT1 ¿qué? yuca.brava -RAMA escuchado yuca.brava -RAMA nombre otra.vez \ps pron -caso pron n -cln pron n -cln n adv \ft “¿Y éste cuál clase de yuca es?” Ahí salen los nombres de las matas de yuca. \ref Coca.178 \ELANBegin 00:33:12.360 \ELANEnd 00:33:24.566 \tx dɨnori ɨkoɨri uzirede jitoma yezika buregɨngo maiya yezika jɨkanote jɨkanua yezika \mb dɨnori ɨkoɨri uzi -re -dɨ -e jitoma yezika buregɨngo mai -a yezika jɨkano -dɨ -e jɨkano -a yezika \ge de.ahi pero caliente -POS -ASERT -3S sol en.ese.momento abejorro.verde emponzoñar -NF en.ese.momento preguntar -ASERT -3S preguntar -NF en.ese.momento \ps conj conj r.adj -sv -mod -pers n postp n v -voz postp v -mod -pers v -voz postp \ft Finalmente, cuando el sol estaba bien caliente, la picó un abejorro verde, y en ese momento él pregunta; al preguntar [ella no le respondió de buena gana] \ref Coca.179 \ELANBegin 00:33:24.620 \ELANEnd 00:33:36.834 \tx akie izoideita arera rafue kɨotaiza uibitaiza uina nitaiza jaaedɨ daɨnano uai yetarana komuide \mb akie izoi -dɨ -e -ita are -ra rafue kɨota -iza uibi -ta -i -za ui -na nita -iza jaae -dɨ daaɨ -ano uai yetara -na komui -dɨ -e \ge ese.que.se.escucha parecerse -ASERT -3S -CONTFACT largo -OBJETO Palabra hacer.probar -EXORT recordar.pensar -CAUS -GEN -ARGUM ojo -ANC sellar -EXORT antes -ACT1 decir -CONCL palabra consejo -MAN nacer -ASERT -3S \ps pron v -mod -pers -conj adv -cln n v -sv.post v -sv -sv -conj n -caso v -sv.post adv -caso v -sv.post n n -caso v -mod -pers \ft Así de difícil es, una cosa que usted no va a continuar no la muestre, no la haga recordar, no le pique el ojo, esos sucesos quedaron como consejo. \ref Coca.180 \ELANBegin 00:33:37.060 \ELANEnd 00:33:53.940 \tx meita dɨnori aiyɨ zefuinaiya yezika jaae o aama ua erere anado zojokaiya juzi \mb meita dɨnori aiyɨ zefui -nai -a yezika jaae o aama ua ere -re ana -do zojokai -a juzi \ge entonces.pero de.ahi ahora sufrir -EVOL -NF en.ese.momento antes 2S hermano en.verdad pui -MANCHAL debajo -INSTR arrastrarse -NF yuca.brava \ps conj conj adv v -sv -voz postp adv pron n adv n -cln adv -caso v -voz n \ft Entonces, ya aburrida, le contestó mal: “Esa mata de yuca es lo que su hermano anda arrastrando por debajo del manchal de pui” [haciéndose la paja] \ref Coca.181 \ELANBegin 00:33:53.980 \ELANEnd 00:33:57.185 \tx daɨnari rɨikaide raañederi \mb daaɨ -a -ri rɨikai -dɨ -e raa -ñe -dɨ -e -ri \ge decir -NF -CIRC actuar.con.vigor -ASERT -3S cosa -NEG -ASERT -3S -CIRC \ps v -voz -caso v -mod -pers n -sv -mod -pers -caso \ft Al decirle esto, él se enojó, por nada. \ref Coca.182 \ELANBegin 00:33:57.440 \ELANEnd 00:34:15.159 \tx meita jiibie dutɨo rɨirɨiniza meita yagueroiñe daɨna uai jaaedɨ rairuika jirari jiibie dutɨmɨe yagueroiñe jɨkanoñe fiia \mb meita jiibie du -dɨ -o DUP~ rɨi -ni -iza meita yagueroi -ñe daaɨ -a uai jaae -dɨ rairui -ga jira -ri jiibie du -dɨ -mɨe yagueroi -ñe jɨkano -ñe fiia \ge entonces.pero coca mambear -ASERT -2S mucho bravo -NPOS -EXORT entonces.pero ser.grosero -NEG decir -NF palabra antes -ACT1 prohibir -PAS por.eso -CIRC coca mambear -ASERT -MASC ser.grosero -NEG preguntar -NEG solamente \ps conj n v -mod -pers intens r.adj -sv -sv.post conj v -sv v -voz n adv -caso v -voz postp -caso n v -mod -gen v -sv v -sv adv \tx kakareide \mb kakarei -dɨ -e \ge prestar.atención -ASERT -3S \ps v -mod -pers \ft Entonces, usted mambea coca y no hay que enojarse, entonces, es muy prohibido irrespetar al otro, por eso el que mambea coca es respetuoso, no pregunta, sólo escucha. \ref Coca.183 \ELANBegin 00:34:15.280 \ELANEnd 00:34:20.568 \tx meita dɨnori añairufide dɨnori rɨi-rɨide \mb meita dɨnori añairu -fi -dɨ -e dɨnori DUP~ rɨi -dɨ -e \ge entonces.pero de.ahi rebeldizarse -REFLEX -ASERT -3S de.ahi mucho bravo -ASERT -3S \ps conj conj v -sv -mod -pers conj intens r.adj -mod -pers \ft Entonces, de ahí, se rebeldizó, se enojó. \ref Coca.184 \ELANBegin 00:34:20.820 \ELANEnd 00:34:25.708 \tx akɨ dɨnori jaa aiyɨ yezika e aama onode \mb akɨ dɨnori jaa aiyɨ yezika ie aama ono -dɨ -e \ge escuchado de.ahi ya ahora en.ese.momento ANAF hermano conocer -ASERT -3S \ps pron conj adv adv postp pron n v -mod -pers \ft De ahí, en ese momento, su hermano se dio cuenta. \ref Coca.185 \ELANBegin 00:34:26.380 \ELANEnd 00:34:37.180 \tx yezika aiyɨ nɨɨ iidɨ nɨɨ jubeda ekade jiibie kɨraɨe tirɨno mai koko daɨde \mb yezika aiyɨ nɨɨ iidɨ nɨɨ jubeda eka -dɨ -e jiibie kɨraɨ -e tirɨno mai koko daaɨ -dɨ -e \ge en.ese.momento ahora el.mismo ese el.mismo canasto dar.de.comer -ASERT -3S coca yarumo -GEN amarrar ya 1Dmasc decir -ASERT -3S \ps postp adv pron pron pron n v -mod -pers n n -cln v adv pron v -mod -pers \ft En ese momento, ella llenó ese canasto [de problemas]; acomodó la coca, amarró el yarumo, y le dijo “Vamos”. \ref Coca.186 \ELANBegin 00:34:37.180 \ELANEnd 00:34:49.066 \tx uruena eroide Nuiokɨrɨraɨ eikome iadɨ nɨɨ dɨnori akɨ dɨnori añairufide añairuna jaaide raɨide zooferide \mb urue -na eroi -dɨ -e Nuiokɨrɨraɨ eikome iadɨ nɨɨ dɨnori akɨ dɨnori añairu -fi -dɨ -e añairu -na jaai -dɨ -e raɨi -dɨ -e zoofe -ri -dɨ -e \ge niño -MAN parecerse -ASERT -3S Nuiokɨrɨraɨ anciano aunque el.mismo de.ahi escuchado de.ahi rebeldizarse -REFLEX -ASERT -3S rebelde -MAN ir -ASERT -3S sentarse -ASERT -3S abandonar -REPET -ASERT -3S \ps n -caso v -mod -pers np n conj pron conj pron conj v -sv -mod -pers n -caso v -mod -pers v -mod -pers v -sv -mod -pers \ft Nuiókɨrɨraɨ, que parecía un niño aunque era un viejo, ahí se rebeldizó, como un niño necio, se quedó ranchado. \ref Coca.187 \ELANBegin 00:34:49.360 \ELANEnd 00:34:56.968 \tx jaɨnoina mameideza onoɨdo yɨɨnota jubeda emodori zojikaide tojikaide \mb jaɨnoi -na mamei -dɨ -e -za onoɨ -do yɨɨno -ta jubeda emodo -ri zojikai -dɨ -e to -ji -kai -dɨ -e \ge agua -MAN simbolizar -ASERT -3S -ARGUM mano -INSTR recibir -TERM canasto espalda -CIRC escurrirse -ASERT -3S derramar -LIQUIDO -EVOL -ASERT -3S \ps n -caso v -mod -pers -conj n -caso v -sv.post n n -caso v -mod -pers v -cln -sv -mod -pers \ft Como él era agua, ella lo cogió de la mano lo colocó encima del canasto, pero se escurría y se regaba. \ref Coca.188 \ELANBegin 00:34:56.980 \ELANEnd 00:35:01.280 \tx jirari zoofeta abɨna jofomo bite \mb jira -ri zoofe -ta abɨ -na jofo -mo bi -dɨ -e \ge por.eso -CIRC abandonar -TERM REFLEX -PROC adentro -LOC venir -ASERT -3S \ps postp -caso v -sv.post pron -caso adv -caso v -mod -pers \ft Por eso lo dejó, y se regresó a la casa. \ref Coca.189 \ELANBegin 00:35:01.320 \ELANEnd 00:35:16.721 \tx aama jɨkanote neemei kue aama o aama rɨi-rɨide mɨnɨkana kɨotatɨo mei ua maikajɨna jaa mei o yotɨkue daɨde \mb aama jɨkano -dɨ -e neemei kue aama o aama DUP~ rɨi -dɨ -e mɨnɨka -na kɨota -dɨ -o mei ua maika -jɨ -na jaa mei o yo -dɨ -kue daaɨ -dɨ -e \ge hermano preguntar -ASERT -3S ¿dónde? 1S hermano 2S hermano mucho bravo -ASERT -3S ¿qué? -ANC hacer.probar -ASERT -2S entonces en.verdad yuca.de.comer -SEMILLA -ANC ya entonces 2S avisar -ASERT -1S decir -ASERT -3S \ps n v -mod -pers pron pron n pron n intens r.adj -mod -pers pron -caso v -mod -pers conj adv n -cln -caso adv conj pron v -mod -pers v -mod -pers \tx yotɨkue nɨbai o kɨota jaa ñeñega \mb yo -dɨ -kue nɨbai o kɨota jaa ñe -ñe -ga \ge avisar -ASERT -1S ¿por qué? 2S hacer.probar ya hacer -NEG -PAS \ps v -mod -pers pron pron v adv v -sv -voz \ft El hermano preguntó: “¿Dónde está mi hermano?” “Su hermano se enojó”. “¿Qué fue lo que usted le brindó?” “Pues yuca de comer”. “Yo ya le había advertido,” dijo, “le había advertido, ¿Por qué le brindó? Ya no hay nada que hacer”. \ref Coca.190 \ELANBegin 00:35:16.920 \ELANEnd 00:35:30.440 \tx akɨ daaɨitade uai kɨotanide kɨota zefuirede baa ɨnɨerede daruiñedeza jierenamo duuide daɨna uai komuide \ft Una cosa así no se puede brindar [si no puede continuar], porque después es muy aburridor, no lo deja dormir, no es de un solo día, tiene que ser muy laborioso, de ahí nació ese consejo. \ref Coca.191 \ELANBegin 00:35:30.560 \ELANEnd 00:35:40.469 \tx dɨnori aiyɨ jaa zoofete jakafaɨ kɨgɨri jaa aiyɨ aama eroizade \ft De ahí siguiente, abandonado en la mitad de la chagra, ya entonces, su hermano lo fue a visitar. \ref Coca.192 \ELANBegin 00:35:40.520 \ELANEnd 00:35:54.538 \tx mai koko - biñeitɨkue o mei aaɨredɨo o mei urue ite jaa mei daama kue komekɨ buuiñede oiñede daama kue oiakana \mb mai koko - bi -ñe -itɨ -kue o mei aaɨ -re -dɨ -o o mei urue i -dɨ -e jaa mei daama kue komekɨ buu -i -ñe -dɨ -e o -i -ñe -dɨ -e daama kue oiakana \ge ya 1Dmasc - venir -NEG -FUT -1S 2S entonces esposa -POS -ASERT -2S 2S entonces niño existir -ASERT -3S ya entonces solo 1S corazón ¿quién? -GEN -NEG -ASERT -3S 2S -GEN -NEG -ASERT -3S solo 1S como.quiere \ps adv pron - v -sv -mod -pers pronconj n -sv -mod -pers pron conj n v -mod -pers adv conj adv pron n pron -sv -sv -mod -pers pron -sv -sv -mod -pers adv pron adv \tx izoi itɨkue daɨde Nuiokɨrɨraɨ \mb izoi i -dɨ -kue daaɨ -dɨ -e Nuiokɨrɨraɨ \ge mismo existir -ASERT -1S decir -ASERT -3S Nuiokɨrɨraɨ \ps postp v -mod -pers v -mod -pers np \ft “Vamos” – “No voy a ir, usted tiene mujer, usted tiene hijo, ésta es mi propia decisión, no es por nadie, no es por usted, yo estoy así como quiero estar,” dijo Nuiókɨrɨ. \ref Coca.193 \ELANBegin 00:35:54.540 \ELANEnd 00:36:17.120 \tx meita aama daɨde aama kue jɨgaroi atɨri kue nuikɨraɨ kue eyeyɨ atɨri daɨde mei oita ñeiriza daɨde kue mamekɨna o jito o jɨtariza Nuiokɨrɨraɨna kue jaa bedaaɨi itɨkue o mei ua ofene mei bie kuefene \ft Entonces, “Hermano,” dijo, “hermano, tráigame mi disfraz, mi corona, mi balaca eyeyɨ, [ése es el poder de la boa]” dijo; “como no es asunto suyo,” dijo, “a su hijo póngale mi nombre, Nuiókɨrɨraɨ, yo ya estoy así, usted por su lado, yo por el mío.” \ref Coca.194 \ELANBegin 00:36:17.300 \ELANEnd 00:36:29.572 \tx meita jaa dɨnori jaa jɨgaroi abɨmo zeruiñote nuiona jaaide eyeyɨ dɨnori jakafaɨ ero eziyaɨde \ft Entonces, ya al ponerse el disfraz se transformó en boa, y la balaca eyeyɨ dentro de la chagra estaba resplandeciendo. \ref Coca.195 \ELANBegin 00:36:29.780 \ELANEnd 00:36:42.930 \tx yezika rae eromo jaaide are iya ɨkoɨ jaa iyemo gɨgɨde gɨgɨde dɨnori jaa tɨɨnɨnɨnɨnɨ daɨde \ft En ese momento, fue a meterse dentro de un palo grande, y después de mucho tiempo [en el que se transformó en boa] ya se arrastró hasta el río, y al meterse al agua ahí sonó tɨɨnɨnɨnɨnɨ. \ref Coca.196 \ELANBegin 00:36:43.060 \ELANEnd 00:36:57.766 \tx yezika jaa e biyama Nuiomaraɨmo jaɨnakaide nɨbaiyɨ daɨde nɨbaiyɨ zuukaide komeka abɨ rabaɨdɨ mei kueita ñeiriza daama daaɨi mei zefuide \ft En ese momento, su tío Nuiómaraɨ lo sintió: “¿Por qué?” dijo, “¿por qué, -- se lamentó -- ese hombre se volvió animal? Pero yo no soy, solo se volvió así. \ref Coca.197 \ELANBegin 00:36:58.020 \ELANEnd 00:37:01.900 \tx zuukaide e biyama mei e komeza \ft Su tío se entristeció, porque era su familia. \ref Coca.198 \ELANBegin 00:37:01.940 \ELANEnd 00:37:10.280 \tx akie izoideita kome daaɨita zefuiyano izire komemo ite \ft Así es, cuando a una persona le pasa así, a la familia es que le duele. \ref Coca.199 \ELANBegin 00:37:10.300 \ELANEnd 00:37:15.000 \tx meita dɨnori jaa aiyɨ nuiona jaaide \ft Entonces, desde ahí se convirtió en boa. \ref Coca.200 \ELANBegin 00:37:15.000 \ELANEnd 00:37:21.174 \tx akɨ daaɨita fɨmaiñeniadɨ akɨ daaɨi kome jaaizɨte rɨyenɨaɨna \ft De esa manera, si no cumplimos la ley, así uno se convierte en animales. \ref Coca.201 \ELANBegin 00:37:21.340 \ELANEnd 00:37:28.980 \tx meita fɨmaika dɨnori komɨnɨi jiibinana mameide \ft Entonces, se guarda, al guardar, es coca de humanización. \ref Coca.202 \ELANBegin 00:37:29.060 \ELANEnd 00:37:36.120 \tx ie mei baa dɨnori nuio jiibinana mameide nuizina mameide \ft En cambio, allá, es coca de boa, que se llama nuizi. \ref Coca.203 \ELANBegin 00:37:36.720 \ELANEnd 00:37:50.216 \tx dɨnori aiyɨ baa jaa aiyɨ ofaiño rite ofaiño guitade dɨnori aama rɨikaide \ft De ahí, allá devoró a la cuñada, se la tragó, y ahí su hermano se enojó. \ref Coca.204 \ELANBegin 00:37:50.220 \ELANEnd 00:37:55.336 \tx akɨ daaɨita jiibina fɨmaiñenano bite \ft Esas son las consecuencias por no guardar la ley de la coca. \ref Coca.205 \ELANBegin 00:37:55.480 \ELANEnd 00:38:02.747 \tx akɨ nɨɨ fɨmaikana mameide birui daɨdoka be nɨɨe izoi kɨodɨkaɨ \ft Eso que hay que cumplirlo hoy lo están profanando, [daidoka: cambiar de rumbo] y así lo estamos viendo. \ref Coca.206 \ELANBegin 00:38:03.580 \ELANEnd 00:38:12.560 \tx meita dɨnori jaae Jadabekaɨna daaje fɨnode daaje jiibie dute \ft Entonces, antes Jadábekaɨ experimentó el mismo manue, mambeó la misma coca. \ref Coca.207 \ELANBegin 00:38:12.600 \ELANEnd 00:38:16.720 \tx kue mei daaɨita iñedɨkue jɨaɨmaita \ft “Yo no me volví como ellos, ¿acaso es otro?” [como ya él conocía las debilidades del hermano] \ref Coca.208 \ELANBegin 00:38:16.800 \ELANEnd 00:38:31.077 \tx jaa akɨ dɨnori jaa aiyɨ ieɨe yerakɨ kɨmoɨmo jɨtade jiibie aiyɨ fɨnoda daaje izoi aamari ikɨrafue mamede \ft Ya de ahí entonces él se colocó su ambil en el cuello, preparó coca, de la misma manera, habló contra el hermano. \ref Coca.209 \ELANBegin 00:38:31.080 \ELANEnd 00:38:39.997 \tx fuuia komuite monifue urukɨ komuiya jakɨre ite \ft Para la futura generación de vida esto va a ser un peligro. \ref Coca.210 \ELANBegin 00:38:40.000 \ELANEnd 00:38:49.924 \tx daɨnanona aamari feerikaiyano jaae are iyemo iteza jaka maɨride \ft Diciendo esto, atacó al hermano, y como ya llevaba mucho tiempo en el agua siempre tenía fuerza. \ref Coca.211 \ELANBegin 00:38:49.960 \ELANEnd 00:39:00.500 \tx dɨnori jaa aiyɨ binɨe komekɨmo izajiga jɨaɨnɨe jɨaɨnɨe anaba baa nɨnomo fɨiaiga \ft De ahí, ya, lo fue a dejar hasta el corazón de este mundo, pasando por otra tierra, otra tierra, allá abajo lo dejó abandonado. \ref Coca.212 \ELANBegin 00:39:00.540 \ELANEnd 00:39:08.220 \tx akɨ jaa meifo jamanokana atɨde meine bi daɨnanona \ft Ya el rastro lo vino sellando para que no fuera a regresar. \ref Coca.213 \ELANBegin 00:39:08.240 \ELANEnd 00:39:16.045 \tx meita iena kaadɨkue daɨde ɨnɨñedɨkue daɨde tɨide \ft Entonces, él creía que estaba vivo, que no dormía, pero estaba muerto. \ref Coca.214 \ELANBegin 00:39:16.060 \ELANEnd 00:39:25.853 \tx jaae aama izajiga anaba taɨdumo zuuda uaidɨno kɨoñenano fɨiaiga \ft Lo que el hermano fue a dejar allá abajo, en lo vacío, fue la palabra de tristeza y abandono, la dejó donde nadie la puede ver. \ref Coca.215 \ELANBegin 00:39:26.320 \ELANEnd 00:39:33.404 \tx iidɨ uai iidɨ manuena mameide benori iñede \ft Esa palabra, esa enfermedad no está en este espacio. \ref Coca.216 \ELANBegin 00:39:33.620 \ELANEnd 00:39:40.440 \tx ie komekɨ ie joriaɨ deeizaɨbiya monaiyajimo arɨ eroide \ft Su pensamiento, su espíritu, vino a surgir en el océano, y de ahí miraba. \ref Coca.217 \ELANBegin 00:39:40.620 \ELANEnd 00:39:49.440 \tx akɨ dɨnori monaiyaji naidaiyano eroide jɨɨ baa jaabe daaje izoi fɨnoitɨkue \ft De ahí levantándose en el mar miraba: “Sí, allá está, más tarde le voy a hacer lo mismo”. \ref Coca.218 \ELANBegin 00:39:49.440 \ELANEnd 00:40:04.070 \tx daɨde iadɨ jaa komeiñede fiia joriaɨ fiia jagɨyɨ onoñe baie bite jaa mei akɨ dɨnori fuiraide nɨkaɨbitena mameide tɨidena mameide \ft Aunque así decía, ya no era gente, puro espíritu, puro aliento, pero no sabía, ese que viene ya había sido destruido, acabado, ya estaba muerto. \ref Coca.219 \ELANBegin 00:40:04.160 \ELANEnd 00:40:18.620 \tx akɨ nɨɨ nane nɨɨ ua Nuiokɨrɨraɨ komekɨ biya arɨ Dɨjoma nooiyeimo \ft Otra vez, ese que llegó en el bañadero de Dɨjoma es el espíritu de Nuiókɨrɨraɨ. \ref Coca.220 \ELANBegin 00:40:18.720 \ELANEnd 00:40:26.149 \tx akɨ dɨnori jaɨnoijɨna baɨide jirazijɨna baɨide ijɨna baɨide \ft De ahí, como gota de agua caía, como gota pintada caía, como gota caía. (como guamado) \ref Coca.221 \ELANBegin 00:40:26.580 \ELANEnd 00:40:38.996 \tx yezika ebire eroide yiikɨ urukɨ komekɨza kɨode ebirena dɨga kome komekɨ feeitate \ft En ese momento, se veía bonito, como es espíritu de la generación de experimentos se veía bonito, y a mucha gente le envolató el pensamiento. \ref Coca.222 \ELANBegin 00:40:39.020 \ELANEnd 00:40:44.064 \tx akɨ jiroretade akɨ ero oruiona \ft A ése le daban ganas de beber, porque se sentía lleno por dentro (aquí se refiere a más adelante, cuando Dɨjoma está dentro de la boa). \ref Coca.223 \ELANBegin 00:40:44.140 \ELANEnd 00:40:49.425 \tx nane dɨnori ikui foikuido ofide \ft Otra vez ahí, en una malla de chambira cayó. (con eso fue que lo atraparon) \ref Coca.224 \ELANBegin 00:40:49.460 \ELANEnd 00:40:54.620 \tx nane dɨnori tooɨraodɨkue tooɨkaodɨkue daɨde \ft Ahí, cuando ya lo cogieron, “yo estoy para ser mascota-boa, yo soy una mascota-boa,” dijo. \ref Coca.225 \ELANBegin 00:40:54.800 \ELANEnd 00:41:03.442 \tx akɨ nane Nuiokɨrɨraɨ Añairu komekɨ meine jeiaɨbiyana mameide \ft Ahí otra vez Nuiókɨrɨraɨ, el espíritu de Añairu vino otra vez a formarse (a resucitarse, a coger vida). \ref Coca.226 \ELANBegin 00:41:03.980 \ELANEnd 00:41:09.641 \tx jaa fiia joriaɨ fɨnoriya manue uai \ft El es sólo espíritu, puro pensamiento de maldad. \ref Coca.227 \ELANBegin 00:41:10.020 \ELANEnd 00:41:20.460 \tx dɨnori nane komɨnɨ rɨte dɨnori Dɨjoma jiza guitade jirari Dɨjoma fɨnorite \ft De ahí, otra vez, volvió a comer gente, de ahí se comió a la hija de Dɨjoma, y por esa razón Dɨjoma se preparó. \ref Coca.228 \ELANBegin 00:41:20.520 \ELANEnd 00:41:33.054 \tx yezika nane afenori baa Dɨjoma urukɨ yɨɨde urukɨ aɨ nane yote \ft En ese momento, otra vez, en esas, Dɨjoma acabó con su gente (silenció a su tribu) y con las mujeres de la gente se enfrentó. \ref Coca.229 \ELANBegin 00:41:33.240 \ELANEnd 00:41:43.349 \tx eroidiaɨoɨ anamo jiza guitade nɨɨ tooɨkɨo taɨngona ekaka rɨyena ekaka \ft Bajo la mirada de ellos, la boa tragó a la hija, esa mascota que alimentaban con casabe, y que alimentaban con carne. \ref Coca.230 \ELANBegin 00:41:43.440 \ELANEnd 00:41:54.240 \tx yezika jɨaɨe rafue fɨnode iidɨ jaa aiyɨ fɨnorite kue jiza ɨba oitɨkue \ft Después de eso, él hizo otro baile, ya él se preparó para vengarse por la muerte de la hija. \ref Coca.231 \ELANBegin 00:41:54.240 \ELANEnd 00:42:03.820 \tx akɨ daaɨitade kue onoiyɨ daɨna iadɨ dɨga jaae jagagɨ urukɨ feeraite \ft Esa es una consecuencia de cuando uno quiere saber más, así muchos de la generación antigua se extraviaron de pensamiento. \ref Coca.232 \ELANBegin 00:42:03.820 \ELANEnd 00:42:23.140 \tx akɨ dɨnori Dɨjoma nane e aɨna ñue yote naɨraɨ abɨdo jiibie duitɨkue ɨko rafuena fɨbiñedɨkueita bedaaɨi kue jiza uieko feeide daɨde \ft De ahí, Dɨjoma otra vez le avisó bien a su mujer: “Voy a mambear coca con la gente, porque todavía no estoy bien preparado, por eso es que mi hija se murió así,” dijo. \ref Coca.233 \ELANBegin 00:42:23.180 \ELANEnd 00:42:31.558 \tx ñue yoga iadɨ nɨnomona feeiraite e aɨmona feeide komekɨ \ft Aunque le dio buenas instrucciones, ¿Cuál fue la causa de su perdición? Por la mujer fue que su pensamiento se envolató. \ref Coca.234 \ELANBegin 00:42:31.700 \ELANEnd 00:42:41.966 \tx akɨ daaɨitade meita ja ikɨrafue ononide eɨba abɨri ite jaaedɨ daɨna \ft Así son las cosas, los problemas no se saben, están al lado de uno, así ya se dijo. \ref Coca.235 \ELANBegin 00:42:41.980 \ELANEnd 00:43:00.207 \tx meita dɨnori nane Añairu Nuiokɨrɨraɨ komekɨ nuiona moonaite fuedo jaaide ñekɨroɨ e jiza fekɨe moi ife onoɨ iyoɨ oyena \ft Entonces, de ahí, otra vez Añairu, el espíritu de Nuiókɨrɨraɨ creció como una boa grande; y por la boca de ella [Dɨjoma] se metió para sacar los tejidos de la hija, la herencia (pertenencias) de ella, su taparrabo, su brazalete. \ref Coca.236 \ELANBegin 00:43:00.280 \ELANEnd 00:43:05.585 \tx akɨ dɨnori jiaɨkojɨ fɨnua eromo raɨnade \ft Entonces, hizo una cajita de granadillo y se sentó dentro de ella. \ref Coca.237 \ELANBegin 00:43:05.600 \ELANEnd 00:43:10.218 \tx akɨ nuio ɨbabina nɨkaɨbina \ft Ahí es donde la boa pagó lo que hizo, que fue destruida. \ref Coca.238 \ELANBegin 00:43:11.060 \ELANEnd 00:43:27.324 \tx dɨga uyikoji dɨga ɨairoji dɨga juiaji jirodoga iadɨ Dɨjoma nɨbaɨñe ofiñe jiaɨkojɨ eromo ite \ft Aunque la boa tomaba agua hirviendo, agua salada, agua venenosa, a Dɨjoma no le pasaba nada, no caía porque estaba dentro de la cajita. \ref Coca.239 \ELANBegin 00:43:27.360 \ELANEnd 00:43:39.331 \tx akɨ dɨnori meine akɨ dɨnori jatayɨkɨ kɨraigɨ ruifode kɨraigɨ dɨtade jino baɨiyano \ft Ya de regreso, entonces, perforó el costado de ese sobrado, partió el costado y salió afuera. \ref Coca.240 \ELANBegin 00:43:39.420 \ELANEnd 00:43:45.120 \tx dɨnona atɨka farekatofe juzitofe nuiogɨngotofe \ft De allá trajo la yuca de manicuera (yuca de hacer crecer), la yuca brava (los problemas), la yuca de boa. \ref Coca.241 \ELANBegin 00:43:45.520 \ELANEnd 00:43:52.352 \tx bite iadɨ e aɨdɨ jɨaɨma e aama oga \ft Cuando vino, su mujer vivía ¿con otro? Con su hermano. \ref Coca.242 \ELANBegin 00:43:52.360 \ELANEnd 00:43:55.751 \tx akɨ daaɨitade rɨngo maɨriñede \ft Así son los problemas, la mujer es débil. \ref Coca.243 \ELANBegin 00:43:55.800 \ELANEnd 00:44:00.623 \tx akɨ dɨnori iidɨ jito feeraite \ft Ahí fue que él se envolató. \ref Coca.244 \ELANBegin 00:44:00.660 \ELANEnd 00:44:07.811 \tx akɨ daaɨitade meine nane iidɨ jaɨyɨkɨ uruena fɨnode \ft Como consecuencia de eso, otra vez, el convirtió ese almidón (que había sacado de dentro de la boa) como un hijo. \ref Coca.245 \ELANBegin 00:44:07.900 \ELANEnd 00:44:16.500 \tx akɨ dɨnori nuikɨna jaaide jaa feeiraite fuiraide mameide jenuitaite mameide \ft De ahí, él se convirtió en águila, ya estaba perdido, ya estaba destruido, ya estaba contaminado. \ref Coca.246 \ELANBegin 00:44:16.540 \ELANEnd 00:44:26.900 \tx Dɨjoma meine ie urukɨ juiñoina mameide rɨgarɨna fɨnode jito \ft Dɨjoma otra vez a su tribu la convirtió como si fuera bebida (se tomaba su sangre), él los convirtió en cadáveres. \ref Coca.247 \ELANBegin 00:44:26.940 \ELANEnd 00:44:46.677 \tx jaa aiyɨ bene nuikɨbanina ruiyano jaae dɨnori urue iaɨoɨ rɨga rɨga uiyaɨ fuunoina uurita fiiii daɨde be o urue uaɨbi nɨnona meairuiri \ft Ya entonces la gente armó trampa para águila, ya antes se habían comido a la hija, y con el hueso ellos soplaban, fiiiii sonaba: “Aquí está su hija, venga a buscarla, de qué te avergüenzas.” \ref Coca.248 \ELANBegin 00:44:46.700 \ELANEnd 00:45:04.640 \tx ite daɨna jaa aiyɨ dɨnori ɨdaɨ ana zɨta zɨtade jaa aiyɨ mameka jɨaɨraɨ dɨnori vovogoɨ zɨtaka yɨɨgina rɨaɨzi aijikaiya \ft Pensando que estaba ahí, ya entonces, metió la pata, la metió y ya tenían preparado un estantillo y cuando metió la pata, todos se colgaron de la pata de él y se la arrancaron. \ref Coca.249 \ELANBegin 00:45:04.640 \ELANEnd 00:45:12.160 \tx akɨ rɨanuikɨ komuiya - nuikɨ majaiño bikomo jaaide oreka nane \ft Ahí nació el águila devoradora (de la pierna), el águila arpía se fue para arriba (la figura de él quedó aquí) ellos fue que lo mandaron. \ref Coca.250 \ELANBegin 00:45:12.520 \ELANEnd 00:45:23.415 \tx akɨ daaɨitade jiibina fɨmaiadɨ ñuera fɨmaiñenia nɨne gɨrenote feeiraitade fuiratate nɨkaɨbitade \ft Esas son las consecuencias de la coca por no cumplir, en cambio, cumpliendo la coca es buena, si no se cumple, lo desvía, hace envolatar y destruir, lo acaba. \ref Coca.251 \ELANBegin 00:45:23.720 \ELANEnd 00:45:32.600 \tx meita akɨ dɨnori rɨanuikɨna Juziñamui naze fue reɨbɨmo jubekairo naidaide \ft Entonces, de ahí, como águila devoradora se paró con una sola pierna al lado de la puerta de Juziñamui. \ref Coca.252 \ELANBegin 00:45:32.620 \ELANEnd 00:45:42.220 \tx nɨɨe fɨmona iyaɨma iñeiyena uurite fɨkɨre mona eromo kui-kui-kui-kuiiii \ft En el verano, él canta en mitad del cielo para que se muera un jefe: kui-kui-kui-kuiiii